Niyə göz yaşının dadını dilimizlə yox, ömrümüzlə hiss edirik?
Aktual
09:57
İnsan danışmazdan əvvəl ağlayırdı. Tarixçilər deyir ki, göz yaşı insanın ilk ünsiyyət formasıdır. Körpə ac qalanda da ağlayır, qorxanda da, rahatlayanda da. Bu, bizə bir həqiqəti göstərir: ağlamaq sonradan öyrənilən zəiflik yox, yaradılışdan gələn həqiqətdir. Tarixi mənbələrdə görürük ki: Mesopotamiya gil lövhələrində padşahların ağlamasından bəhs olunur. Homerin “İliada”sında Axilles düşməninin ölümünə ağlayır. Orta əsr salnamələrində qaliblərin belə göz yaşları təsvir edilir. Deməli, göz yaşı heç vaxt yalnız məğlubiyyətin simvolu olmayıb. Əksinə, insanlığın sübutu olub. Fəlsəfə deyir ki, insan müəyyən həddə qədər hiss edə bilir. Ondan sonrası artıq ağılın yox, ruhun işidir. Aristotel üçün ağlamaq katharsis idi ruhun təmizlənməsi. Stoiklər göz yaşını zəiflik sayırdılar, amma maraqlıdır ki, Seneka özü də məktublarında ağladığını etiraf edir. Nietzsche isə deyirdi: “İnsan dərinliyə enəndə ya gülər, ya ağlayar.” Burada əsas məqam budur: Sevinc də, kədər də insan üçün artıq olanda göz yaşı yaranır.
Kədər göz yaşı – varlığın yükünü daşıya bilməməkdir.
Sevinc göz yaşı – varlığın genişlənməsidir.
Biri ruhun çökməsi, digəri isə ruhun daşmasıdır. Müasir psixologiya maraqlı fakt ortaya qoyur: Sevincdən və kədərdən ağlayanda beyin eyni neyroloji yolu işə salır. Yəni mexanizm eynidir, səbəb fərqlidir. Kədər göz yaşları: itkiyə, ayrılığa, məğlubiyyətə reaksiya verir. Sevinc göz yaşları isə: gözlənilməz qələbəyə, uzun əzabdan sonra gələn rahatlığa, “ümid edirdim, amma bu qədərini yox” hissinə doğur. Freud deyirdi ki, insan ağlayanda təkcə indiki hissini yox, keçmişdə boğduğu hissləri də boşaldır. Ona görə də bəzən sevincdən ağlayanda içimizdə qəribə bir kədər də hiss edirik. Çünki hər sevinc öz kölgəsini də gətirir. Ən mühüm psixoloji fakt isə budur: İnsan yalnız təhlükəsiz hiss etdiyi anlarda ağlaya bilir. Yəni göz yaşı güvənin nəticəsidir. İslam dinində deyilir ki, Allah qorxusundan axan bir damla göz yaşı cəhənnəm odunu söndürər. Xristian mistiklər göz yaşını “qəlbin xaçı” adlandırırdılar. Yəhudi mənbələrində Yeremiyanın ağlaması bütöv bir xalqın taleyini ifadə edir. Burada maraqlı fərq var:
Kədər göz yaşı – yalvarışdır.
Sevinc göz yaşı – şükürdür.
Amma hər ikisi eyni nöqtədə birləşir: İnsan etiraf edir ki, tam nəzarət onda deyil. Bu etiraf olmasaydı, nə dua olardı, nə də iman. Tarixdə çoxlu paradoksal səhnələr var: Müharibəni qazanan sərkərdələr ağlayır. Taxta çıxan padşahlar gizlincə göz yaşı tökür. Azadlığa çıxan məhbuslar titrəyərək ağlayır. Niyə? Çünki sevinc göz yaşı təkcə xoşbəxtliyin yox, ödənmiş qiymətin yaşlarıdır. İnsan o anda anlayır: “Buna dəyərmiş amma asan olmayıb.” Bu göz yaşlarının dadı kədərdən fərqlidir, amma içində tarixi ağırlıq var. Ən dərin həqiqət: göz yaşının dadı deyil, yükü fərqlidir Bioloji olaraq bəli, tərkibləri bir qədər fərqlidir. Amma insan üçün əsas fərq dadında yox, mənasındadır. Kədər göz yaşı: “İtirdim.” Sevinc göz yaşı: “Hələ də qazana bilirəm.” Və bəlkə də ən sarsıdıcı həqiqət budur: İnsan yalnız itirə bilən varlıq olduğu üçün sevinəndə ağlayır. Əgər hər şey əbədi olsaydı, göz yaşı olmazdı. Sevinc göz yaşları ilə kədər göz yaşları bir-birinə düşmən deyil. Onlar eyni həqiqətin iki üzüdür. Hər ikisi insanın maskasız halıdır.
Biri deyir: “Mən yaralıyam.”
O biri deyir: “Mən hələ ümidliyəm.”
Və insanı insan edən də məhz bu ikisinin bir yerdə yaşamasıdır. Bəlkə də buna görə göz yaşının dadını dilimizlə yox, ömrümüzlə hiss edirik.
Həsən Nağıyev, filosof
