"Qartal nə yırtıcıların çirkinliyinə, nə də leşə enər"
Aktual
09:59
Orta əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi dövlət başçılarının rəsmlərində onların üzlərinin bir hissəsi çəkilirdi. Tam üzü nadir hallarda çəkilərdi. Bununla bağlı maraqlı versiya var.
Profil pozası hökmdarın fərqli üz cizgilərini — xüsusən burun formasını — daha aydın göstərirdi.
Saray rəssamları üçün bu, sultanın kimliyini vurğulayan vacib element idi.
Tarix boyu qartalın burnu sadəcə quşun anatomik detalından daha çox şey olub; o, həmçinin iti görmə qabiliyyətinin, hücum qabiliyyətinin və hökmranlıq etmək iradəsinin simvolu olub. Qədim Romadan Bizansa, Orta Asiya və Qafqaz Türk mədəniyyətindən Osmanlı İmperiyasına qədər uzanan bu güclü obraz, liderlərin yalnız gözləri ilə deyil, həm də burunları ilə əmr etdiyini çatdırır. Qartalın dimdiyi hökmdarın qərar anlarında itiliyini, yüksəklikdən baxmaq və lazımi anda zərbə vurmaq qabiliyyətini təmsil edir.
Türk dövlətçilik ənənəsində də xaqanın “göylə bağlı”, uca gücə sahib olması qartalla əlaqələndirilirdi.Orxon-Yenisey və digər türk mifoloji mənbələrində qartal Tanrı qüvvəsi ilə bağlıdır. O, hökmdarı qoruyan, Tanrı tərəfindən göndərilən mesajın daşıyıcısı, dövlətin güc rəmzi
kimi qəbul edilirdi.Şamanizmə görə, yerlə göy arasındakı polad qapını saxlayan qartaldır.
Türklər ikibaşlı qartal motivindən bir çox simvolik mənada istifadə ediblər. Orta Asiyada ikibaşlı qartal nəzər, tilsim, işıq və günəş simvolu olaraq xarakterizə edilir. Bəzi hökmdarlar ikibaşlı qartal fiqurundan sadəcə olaraq gerb-simvol, bəziləri isə hökm etmə gücünü dəstəkləyən, gücləndirən bir motiv kimi bəhrələniblər.
Eyni zamanda da qartal həm Romanın, həm Bizansın həm də Sasanilərdə də güc simvolu idi.
Osmanlı və Səfəvilər də bu geosiyasi məkanda formalaşdığı üçün qartal simvolu dövlətçilik və hökmranlıq ikonografiyasının universal bir elementinə çevrilmişdi.
Bu səbəbdən hökmdarın simvolu olaraq qartalın seçilməsi təbii idi. Bu səbəbdən qartal hakimiyyətin quşu sayılırdı.
Şah və Sultan portretlərində tez-tez rast gəlinən yan profil pozası bu qartal kimi perspektivin bədii əksidir. Tam ön görünüş insana xasdır; profil hökmdarındır. Liderin baxmaq məcburiyyətində deyil; lider görünür.
Bu münasibət, Roma legionlarındakı Akvila (qartal bayrağı) kimi, imperatorun səmavi hakimiyyətini dünyaya elan edir. Osmanlı Türkiyəsində və Səfəvi Azərbaycanında qartal birbaşa istifadə edilməsə də, sultanların yan baxışları səssiz, lakin güclü bir güc ifadəsidir, qartalın dünyaya yuxarıdan hökmranlığı kimi.
“Qartal kimi baxmaq”, “qartal kimi uçmaq” ifadələri türk dastanlarında liderin qüdrətini bildirirdi.
Türk hökmdarlarının, xüsusilə xaqan və bəylərin simvolik təsvirlərində qartal hakimiyyətin, uzaqgörənliyin, qüdrətin əsas rəmzi idi.
Buna görə də Türk Xaqanları çadırının, bayrağının və ya taxtının üstündə qartal fiquru yerləşdirilirdi.
Hətta Uilyam Şekspir də türk burnundan bəhs edərkən onu personajların zahiri gücü, iradəsi və qətiyyəti ilə əlaqələndirirdi. "Onun türk burnu var" ifadəsi dövrün Qərb anlayışında qətiyyət, möhkəmlik və iradə əlaməti hesab olunurdu. Bu, sadəcə fizioloji təsvir deyil, liderlik və dözümlülük qavrayışıdır. Balıqqulağının dimdiyi gücü simvolizə etdiyi kimi, türk burnunun təsviri də qüdrətli hökmdar anlayışını izah edir.
Qartal motivləri Almaniyada, Misirdə və Əyyubilərdə də mövcud idi. Sultanların yanlara doğru poza verməsinin səbəbi, o dövrdə yan tərəfdən baxıldıqda qartal burnunun həm də qartal dimdiyi hesab edilməsi və gücün simvolu olması idi
Profil rəsmi liderin özünü deyil, onun təmsil etdiyi gücü vurğulayır. Tam üzün göstərilməsi yaxınlığı ifadə edir, profil isə soyuq, lakin əzəmətlidir. Osmanlı sultanlarının və Səfəvi şahlarının yan pozaları fərdi kimlikdən daha çox taxt-tacın, sülalənin və dövlətin davamlılığından danışır.
Burada şəxs yox, yer görünür. Güc görünür. Əsalət görünür.
Türklər inanırdılar ki: "Qartal nə yırtıcıların çirkinliyinə, nə də leşə enər"
Buna görə də həm Səfəvi, həm Osmanlıda və müasir türk mədəniyyətində “qartal kimi burun”, “qartal baxış” ifadələri lider ruhlu, qüvvətli insanı təsvir edir.
Zaur Əliyev, tarixçi
