İnsanı xilas edəcək olan nədir?

İş yoldaşlarımdan biri ChatGPT vasitəsilə süni intellektdən istifadə edərək öz şəkillərini düzəldirdi. Necə və hansı formada istədiyini yazır, öz şəklini əlavə edir və cəmi 2–3 dəqiqə ərzində hazır nəticə əldə edirdi. Bu proses mənim də diqqətimi çəkdi və maraq xatirinə ChatGPT-ni telefonuma yüklədim. Mən də özüm üçün müxtəlif maraqlı şəkillər hazırlamağa başladım. Lakin narahatlıq doğuran məqamlar məhz bundan sonra ortaya çıxdı. Mən telefonumu və şəxsi məlumatlarımı daim ciddi nəzarət altında saxlayan biriyəm. Buna baxmayaraq, son dövrlərdə telefonumda qəribə hallarla qarşılaşmağa başladım. Kimsə mənim haqqımda məlumat əldə etməyə cəhd etdikdə, şəxsi bank kartı hesablarıma giriş təşəbbüsü olduqda və ya sosial şəbəkə hesablarıma müdaxilə riski yarandıqda dərhal bildirişlər gəlirdi. Bu hadisələr məndə ciddi şübhələr yaratdı. Belə bir nəticəyə gəldim ki, ChatGPT-nin yaradılmasının əsas məqsədlərindən biri insanların şəxsi məlumatlarına çıxış əldə etmək ola bilər. Bu səbəbdən hər kəsə ehtiyatlı olmağı tövsiyə edirəm. Əgər siz də bu tətbiqi telefonunuza yükləmisinizsə, təhlükəsizlik baxımından onu silməyiniz daha məqsədəuyğun ola bilər. Mən özümdə 2-həftə istifadə etdikdən sonra bir dəfəlik ChatGPT təmiz silmişəm.

İnsan tarixində ilk dəfədir ki, sözün, fikrin və məntiqin mexanikləşdirilmiş forması bu qədər geniş yayılıb. ChatGPT kimi süni intellekt sistemləri bir tərəfdən biliklərə çıxışı demokratikləşdirir, digər tərəfdən isə görünməyən, lakin dərin etik, psixoloji və ictimai suallar doğurur. Bu məqaləm texnologiyanı şeytanlaşdırmaq üçün deyil, onun kölgə tərəfini görmək üçündür. Süni intellektlə dialoq edən insan çox zaman onu "canlı" kimi qəbul edir. Səmimi danışır, fikirlərini, qorxularını, planlarını bölüşür. Burada əsas sual yaranır: bu məlumatlar harada qalır? Rəsmi açıqlamalarda süni intellekt sistemlərinin istifadəçi məlumatlarını qorumağa çalışdığı bildirilsə də, sıravi istifadəçi üçün proses qaranlıqdır. İnsan bilmədən öz davranış modellərini, düşüncə tərzini və hətta psixoloji zəifliklərini texnoloji sistemə ötürür. Bu isə müasir dövrdə ən qiymətli sərvət olan məlumatın potensial riskini gündəmə gətirir. Burada əsas problem konkret ittiham deyil, şəffaflığın çatışmazlığıdır. İnsan anlamadığı mexanizmə etibar etməyə məcbur qalır. ChatGPT insanların suallarına cavab verir. Tez, səliqəli və çox vaxt düzgün. Amma sual budur: biz cavab axtarmağı unuduruqmu? Fəlsəfə tarixində Sokrat deyirdi: "Sual vermək düşünməyin başlanğıcıdır." Süni intellekt isə çox zaman bu prosesi qısaldır. İnsan özü düşünmək əvəzinə hazır nəticəni qəbul edir. Bu isə: Analitik düşüncənin zəifləməsinə, Yaradıcı əziyyətin azalmasına, Zehni müqavimətin itirilməsinə səbəb ola bilər. Rahatlıq uzunmüddətdə düşüncə əzələsini zəiflədir. İnsan tarix boyu sualını Allaha, filosoflara, müəllimə, dostuna verib. İndi isə ekrana verir. Sürətlə. Bu vəziyyət tədricən təhlükəli bir vərdiş yaradır: emosional asılılıq. İnsan məsləhəti, təsdiqi və hətta təsəllini süni sistemdən gözləyir. Bu isə real sosial münasibətlərin zəifləməsinə, tənha insanın daha da tənhalaşmasına səbəb ola bilər. Süni intellekt empatiyanı təqlid edir, amma onu yaşamır.

ChatGPT nə günah anlayır, nə savab. O, doğru ilə yanlışı hesablamalarla ayırır, vicdanla yox. Bu səbəbdən: Manipulyativ məlumatlar, Yarımçıq həqiqətlər, Kontekstdən çıxarılmış fikirlər yayılma riski daşıyır. Əgər insan öz tənqidi düşüncəsini qoruyub saxlamırsa, süni intellekt məlumat verən deyil, istiqamət verən qüvvəyə çevrilə bilər. Dini baxımdan insanı insana çevirən yalnız ağıl deyil, ruh, niyyət və məsuliyyətdir. Süni intellekt isə niyyətsizdir. O, nə günahdan çəkinir, nə haqqdan qorxur. Bu baxımdan ChatGPT: Bilik daşıyır, hikmət yox, Cavab verir, dua etmir, Mətn yaradır, məsuliyyət daşımır. Bu fərq unudularsa, insan öz yerini texnologiyaya təhvil verə bilər. Süni intellekt insanın özünə baxdığı yeni bir güzgüdür. Amma bu güzgü həqiqəti olduğu kimi yox, xoşumuza gələn formada qaytarır. Psixologiyada buna təsdiqləyici əks-səda deyilir. İnsan eşitmək istədiyini eşidir və zamanla bu, daxili dialoqu öldürür. Normalda insan tərəddüd etməli, öz fikri ilə mübarizə aparmalı, səhv edə-edə yetkinləşməlidir. Lakin süni intellekt: Tərəddüdü azaldır, Şübhəni tez sakitləşdirir, Daxili gərginliyi süni rahatlıqla əvəz edir. Bu isə psixoloji baxımdan təhlükəlidir. Çünki inkişaf narahatlıqdan doğur. Narahatlıq olmayan yerdə böyümə də olmur. Antik filosoflar üçün bilik yol idi, nəticə yox. Aristotel deyirdi ki, hikmət səbəbi anlamaqdır, sadəcə nəticəni bilmək deyil. Süni intellekt isə nəticəni səbəbdən ayırır. İnsan artıq: “Niyə?” soruşmur, “Necə?” ilə kifayətlənir, “Mən kiməm?” əvəzinə “Nə etməliyəm?” deyə soruşur. Bu fəlsəfi baxımdan insanı varlıq sualından funksiya sualına endirir. İnsan varlıq olmaqdan çıxıb icraçıya çevrilir. Tarix boyu insanları idarə edənlər qılıncla yox, məna ilə hökm edib. Din, ideologiya, mədəniyyət hamısı insan şüuruna istiqamət verib. Süni intellekt isə yeni bir güc formasıdır: səssiz təsir. O əmr etmir, təklif edir. Amma insan çox zaman təklifi öz qərarı sanır. Bu nöqtədə təhlükə açıq zorakılıq deyil, şüurun tədricən istiqamətləndirilməsidir. İnsan səhv edəndə vicdan əzabı çəkir. Süni intellekt isə sadəcə növbəti cavabı yaradır. Burada əsas fərq gizlidir. Ruh məsuliyyət daşımaq qabiliyyətidir. Süni intellekt məsuliyyətsiz ağıldır. Əgər insan öz qərarlarını bu məsuliyyətsiz ağla həvalə edərsə, günahın da, savabın da sahibi qarışar. Bu nöqtədə texnologiya deyil, insanın tənbəl vicdanı təhlükəyə çevrilir.

ChatGPT nə xilaskar mələkdir, nə də qaranlıq düşmən. O, güzgüdür, sürətləndiricidir, alətdir. Amma alətə çevrilməli olan insan deyil. Ən böyük təhlükə süni intellektin gücü yox, insanın öz düşünmə məsuliyyətindən imtina etməsidir. Əgər insan sual verməyi dayandırarsa, cavabların çoxluğu onu xilas etməyəcək. Ağıl paylaşılırsa zənginləşər, təhvil verilirsə yoxa çıxar. Tarix sübut edir ki, insan hər dəfə düşünmə yükünü başqa bir gücə ötürəndə zəifləyib. Qədim Romada riyazi hesabı kölələr edirdi, aristokratiya isə düşünmə əzələsini itirirdi. Orta əsrlərdə kor-koranə dini avtoritetlərə təslim olan cəmiyyətlər sual verməyi günah saydı və nəticədə intellektual tənəzzül yaşandı. 18-əsrdə Maarifçilik insanı yenidən mərkəzə qoydu: "Ağlını işlətməyə cəsarət et" (Kant). Bu çağırış insanı alətdən ayıran əsas xətt idi. Bu gün isə tarix yenidən sınaq qarşısındadır. İnsan düşünmə funksiyasını maşına ötürmək üzrədir. Fərq ondadır ki, bu dəfə zəncirlər görünmür. Psixologiyada məlumdur: insan beyni çətinlikdən qaçmağa meyllidir. Süni intellekt bu meyli qidalandırır. Hazır cavab dopamin yaradır, amma mənanı yox. Uzunmüddətli nəticə isə təhlükəlidir: Səbr azalır, Daxili dözümlülük zəifləyir, Düşüncə ağrısı yerini süni məmnuniyyətə verir. Bu vəziyyət fast-food qidalanmaya bənzəyir: toxluq var, qida yoxdur. İslam fəlsəfəsində ağıl əmanətdir. İnsan bu əmanətdən cavabdehdir. Quranda dəfələrlə "düşünmürsünüzmü?", "ağıl etmirsinizmi?" sualları verilir. Süni intellekt düşünmür, o, simulyasiya edir. Əgər insan bu əmanəti başqasına ruhsuz mexanizmə həvalə edərsə, məsuliyyətdən qaçmış olur. Burada problem texnologiya deyil, təvəkkül ilə tənbəlliyin qarışdırılmasıdır. Təvəkkül ağlı tərk etmək deyil, ağlı işlədib nəticəni Allaha buraxmaqdır. Platonun mağara alleqoriyasında insanlar kölgələri həqiqət sanırdı. Bu gün süni intellekt yeni kölgələr yaradır: səliqəli cümlələr, məntiqli arqumentlər, amma yaşanmamış təcrübə. Hikmət isə yaşanmadan doğmur. Süni intellekt bilik verə bilər, amma hikmətin şərti olan: Əzab, Səhv, Vicdan əzabı yoxdur. Bu səbəbdən o, müəllim yox, ensiklopediyadır. Tarixdə kütlə psixologiyası həmişə təhlükəli olub. Süni intellekt fərdi düşüncəni gücləndirməzsə, onu standartlaşdıra bilər. Eyni suallara oxşar cavablar alan cəmiyyət: Eyni düşünür, Eyni reaksiya verir, Eyni səhvləri təkrar edir. Bu isə intellektual müxtəlifliyin ölümüdür.

İnsanı xilas edəcək olan nədir?

Nə texnologiyanı lənətləmək, nə də onu ilahiləşdirmək. İnsanı xilas edəcək olan: Sual vermək cəsarəti, Vicdanla düşünmək, Məsuliyyəti ötürməməkdir. Əgər insan süni intellektdən istifadə edərkən belə öz daxili səsini susdurmursa, təhlükə yoxdur. Əks halda tarix sübut etdiyi kimi, alət böyüyər, insan kiçilər. Maşın cavab verər. İnsan cavabdeh olar.