“”Qara yanvar” şəhidlərini anarkən…” - Andrey Petrov yazır
1990-cı ilin yanvarında xalqımıza qarşı törədilən cinayət bütövlükdə sivilizasiya qarşı yönəlmiş bir cinayətdir. Ona görə də bu dəhşətli cinayətdən 35 il keçməsinə baxmayaraq Beynəlxalq ekspertlər və dünyanın aparıcı nəşrlər 20 yanvar hadisələrinə dönə-dönə qayıdır, əsl həqiqətlərin üzə çıxmasına işıq salırlar.
News365.az bu məqsədlə ötən gün “Vestnik Kavkaza”da araşdırmaçı jurnalist Andrey Petrovun “”Qara yanvar” şəhidlərini anarkən…” məqaləsini olduğu kimi təqdim edir:
“1990-cı il yanvarın 20-si son sovet tarixinin ən faciəli tarixlərindən biridir. Həmin gecə cəza dəstələri sovetlər mərkəzinin göstərişi ilə Bakıda kütləvi qırğınlar törədilmiş, 147 nəfəri qətlə yetirilmişdir. Bu, hakimiyyətin öz xalqına qarşı törətdiyi terror aktı və insanlığa qarşı cinayət idi.
Düz 35 il əvvəl, 1990-cı il yanvarın 20-nə keçən gecə SSRİ-nin mərkəzi hakimiyyət orqanları tərəfindən öz xalqına qarşı dəhşətli cinayət törədildi - tanklarla cəzaçəkmə qüvvələri Azərbaycan paytaxtına soxularaq, yoldan keçənlərə və binalara fərq qoymadan atəş açıb, maşınları piyadaları və insanları əzməyə başlayıb. Beləcə, onlarla insan sosialist dövlətini parçalamağa çalışan İttifaqın ali partiya rəhbərliyinin cinayətkar siyasətinin qurbanı oldular.
SSRİ-ni niyə dağıtdılar?
Soyuq Müharibə illərində konstitusiyalarında bazar iqtisadiyyatı və xüsusi mülkiyyət institutlarının təsbit edildiyi kollektiv Qərb ölkələri sosialist ölkələrində dövlət quruluşunu dəyişdirməyə çalışırdılar, çünki ictimai mülkiyyət institutu həm onların iqtisadiyyatı üçün təhlükə yaradırdı. Qərbin sosializm sisteminin ləğvində maraqları Nikita Xruşşovun hakimiyyətə gəlişindən sonra formalaşmış sovet elitasının SSRİ-nin nəhəng dövlət resurslarının özəlləşdirilməsində maraqları ilə üst-üstə düşəndə onlar öz məqsədlərinə nail oldular.
ABŞ və Avropa Qorbaçova və onun silahdaşlarına söz verdilər ki, SSRİ Qərb üçün təhlükə yaratmayan bir çox kiçik dövlətlərə parçalansa, onlarda sistem məcburi şəkildə dəyişdirilərsə, elitanın dövlət mülkiyyəti və maliyyə hüquqları tanınacaq.
Beləcə, mllətlərarası münaqişələri qızışdırmaqla Sovet İttifaqını məhv etmək qərara alındı. Yuxarıdan yerli səviyyəyə millətçilik əhval-ruhiyyəsinin formalaşması və genişləndirilməsi planı göndərildi – xüsusi xidmət orqanlarının aşkar razılığı ilə ən qısa zamanda sovet respublikalarında millətçi dairələr meydana çıxdı. Onların proqramına qonşu xalqlara nifrətin qızışdırılması, yaraqlıların hazırlanması və terror aktlarının planlaşdırılması daxildir. “Milli qırğınları” əks etdirən terror hücumları millətlərarası düşmənçiliyin kəskin artmasına səbəb olmalı idi ki, bu da hakimiyyətin nümayişkaranə hərəkətsizliyi ilə vətəndaşların respublikaların müstəqilliyinin elan edilməsinə səs verməyə motivasiyasına səbəb oldu.
Cənubi Qafqaz necə bölündü?
Vahid mərkəzdən idarə olunan millətçi dairələr koordinasiyalı şəkildə hərəkət edirdilər. Cənubi Qafqazda Qorbaçovun dəstəsi erməni millətçiliyinə stavkalar edir, həm Ermənistan SSR-də, həm də Qarabağda erməni millətçi təşkilatlarına dəstək və nəzarət edirdi. Erməni diasporu vasitəsilə Qərbdən gələn kuratorlar tərəfindən idarə olunurdu).
Erməni millətçi təşkilatları monoetnik dövlət yaratmaq, bütün azərbaycanlıları Ermənistandan və Qarabağdan qovmaq məqsədi güdürdülər. Yerli hakimiyyət orqanları, təbii ki, respublikalarda erməni millətçiliyi dalğasının yüksəldiyini görüb yuxarı orqanlara məlumat verdilər. Lakin onların bu cür təşkilatların antisovet fəaliyyəti ilə bağlı hesabatlarına məhəl qoyulmadı və cavabsız qaldı.
Azərbaycan mühitində başqa millətlərin nümayəndələrini qovmaq məqsədi daşıyan belə təşkilatlar yox idi. Buna görə də Azərbaycan SSR-də heç kim erməni millətçilərinin təcavüzkar antiazərbaycan hərəkətlərinə hazır deyildi.
İlk zərbə Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlılara dəydi: 1987-1988-ci ilin qışında erməni millətçiləri azərbaycanlı əhalini Qafan şəhərindən qovmaq planını həyata keçirdilər. Yaraqlılar əvvəlcədən hazırlanmış ünvan siyahısı ilə minlərlə azərbaycanlını nəinki Qafandakı evlərindən, hətta Ermənistan SSR-dən də qovdular. Onlar sərt soyuqda dağları aşaraq Azərbaycan SSR-ə getməyə məcbur oldular. Sürgün edilənlərin çoxu donaraq yolda öldü, digərləri isə şiddətli dondan əziyyət çəkdilər. Mərkəzi hakimiyyətsə həm Ermənistan SSR-də, həm də Azərbaycan SSR-də fəaliyyətsiz idi.
İkinci zərbə
1988-ci ilin fevralın sonunda Sumqayıt şəhərində erməni millətçilərinin iştirakı və xüsusi xidmət orqanlarının təşkilatçılığı ilə xaos yaradıldı. Məqsəd Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini tez bir zamanda qaynar fazaya keçirməli, qan tökməli, xalqlar arasında düşmənçilik toxumu səpməli və bununla da yenidən barışıq yolunu çətinləşdirmək idi. Eduard Qriqoryanın başçılığı ilə silahlı ermənilər altı Sumqayıt ermənisi qətlə yetirildi.Bununla da onlar azərbaycanlı əhali arasında erməni millətçiliyi dalğasına kortəbii şəkildə alovlandırmağa çalışdılar. Bu arada sovet mediasında Sumqayıt hadisələri millətlərarası münaqişənin alovlanması kimi təqdim olunurdu.
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin qızışdırılmasının ideoloqlarının və icraçılarının qəddarlığı onunla izah edilirdi ki, Azərbaycan ərazisində ermənilər və azərbaycanlılar tamamilə dinc yaşamış, bir-biri ilə çox mehriban münasibət bəsləmiş və düşmənçilik ehtimalını təsəvvür belə edə bilməzdilər. Çoxmillətli Bakıda multikultural birlik ənənələri Bakının xüsusi sivilizasiyasını təşkil edirdi və məhz onun məhv edilməsinə erməni millətçilərinin və onların kuratorlarının bütün səyləri lap əvvəldən, 1987-ci ildən hədəfi idi. Əks halda millətçi layihəni Cənubi Qafqazda həyata keçirmək mümkün olmazdı.
1990-cı il yanvarın 20-də Bakıda nə baş verdi?
“Qara Yanvar” Sovet mərkəzinin Cənubi Qafqazı parçalamaq planının kulminasiya nöqtəsi oldu. Bakı sakinlərini dözülməz hala gətirmək üçün bu dəfə birbaşa Bakıda növbəti qırğın təşkil edildi. Eyni zamanda, insanlarda SSRİ-də mövcud olmağa, Sovet hökumətinə və sosialist dövlətinin bütün güc strukturlarına nifrət hissi oyatmaq əsas məqsədlərdən idi.
Bakıya qoşun yeritmək üçün bəhanə yaratmaq üçün bir neçə günlük hazırlıq “poqromları”ndan sonra 1990-cı il yanvarın 20-nə keçən gecə SSRİ-nin xüsusi cəza dəstələri Azərbaycan paytaxtına daxil oldular. Rəsmi olaraq bunlar qanı dayandırmaq vəzifəsi daşıyan sovet qoşunları idi. Əslində isə ordu paltarı geyinmiş cəza qüvvələri qarşısına çıxan hər kəsi öldürmək, yəni mümkün qədər çox qan tökmək əmri ilə tanklarla Bakıya soxulmuşdu.
Bu, əsl terror aktı idi. Cəza qüvvələri “iğtişaşları yatırdıqlarını” iddia etməyə belə cəhd etmirdilər – ağır hərbi texnika ilə müxtəlif millətlərdən olan uşaqları, qadınları, qocaları, gəncləri güllələyir, əzirdilər. Beləcə “Qara yanvar” 147 Bakı sakininin həyatına son qoydu.
Yanvarın 20-də səhər saatlarında son saxtakarlıq həyata keçirildi. Cinayətkarlar Bakını tərk etdilər və onların yerinə həqiqi sovet qoşunları dağədəlmış şəhərə daxil oldular.
Bakılıların kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsi ertəsi gün, yanvarın 21-də Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev Moskvada həm kütləvi qətl, həm də Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin qızışdırıldığını açıq şəkildə bəyan etdikdən sonra əsl həqiqət dünyaya çatdırıldı. Və Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Əbdürəhman Vəzirovun Azərbaycan SSR-dən qaçdı.
Yanvarın 22-də Şəhidlər Xiyabanına çevrilən Kirov parkında 147 şəhidin ümumxalq izdihamı ilə dəfni təşkil edildi. Dəfn mərasiminə bütün Bakı əhalisi iştirak edirdi. Həmin gündən başlayaraq Azərbaycan SSR-də kommunistlər nəinki partiyanı tərk etməyə, hətta partiya vəsiqələrini də kütləvi şəkildə yandırmağa başladılar.Çünki, azərbaycanlılar hesab edirdilər ki, onlar Azərbaycan xalqının düşmənləri tərəfindən idarə olunan bir dövlətin tərkibində qala bilməzlər.
Azərbaycan “Qara yanvar”dan sonra
Bundan il yarım sonra, 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan Ali Soveti Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında Bəyannamə qəbul etdi. Cəmi 4 ay sonra, 1991-ci il dekabrın 26-da SSRİ-nin mövcudluğu dayandırıldı.
Məqsədlərinə çatan Qorbaçovun komandası Cənubi Qafqazda sonrakı hadisələrə də rəvac verdilər. Mərkəzdən pul hesabına toplanan millətçilər özləri ilə baş-başa qalıb müstəqil fəaliyyətə başladılar. Ermənistanda millətçi qüvvələr tez bir zamanda hakimiyyəti ələ keçirdilər və respublikanın müstəqilliyini elan edərək Azərbaycan Qarabağı ilə bağlı iddiaları Konstitusiyasına daxil etdilər. Bir il ərzində onlar istisnasız olaraq Ermənistanın bütün yerli sakinlərini – azərbaycanlıları qovdular. Nəticədə, 200 minə yaxın insan qaçqın vəziyyətinə düşdü.
Qarabağı Azərbaycandan almaq məqsədilə Ermənistan Qarabağ müharibəsini başlatdı və Heydər Əliyev Bakıda hakimiyyətə qayıdışına və atəşkəs sənədlərinin imzalanmasına qədər Ermənistan qoşunları Azərbaycan Respublikasının 20% ərazisini işğal etdilər. 1994-cü ilin may ayından 2020-ci ilin noyabr ayına kimi 26,5 il ərzində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli ilə bağlı nəticəsiz danışıqlar aparılarkən erməni işğalçıları Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun sərvətlərini talan edib, şəhərlər dağıdılıb. tikinti materialları və Ermənistana aparılıb.
Erməni siyasətçilərinin ən radikal millətçi ideyaları nə qədər dərindən dəstəklədiyini bu yaxınlarda dərc olunmuş Ermənistan Respublikasının birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyanın millətçilərin “ermənilərin arzusunu” həyata keçirdiklərini bildirən çıxışının videosu bir daha sübut etdi.
Yalnız 2020-ci ilin payızında Azərbaycan ordusunun şücaəti sayəsində Bakı İrəvanı sülhə vadar edə və Qarabağ müharibəsində kapitulyasiya imzalaya bildi. İşğal edilən ərazilər azad edildi. Bununla belə daha üç ilə yaxın separatizm ocağı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin alovunu Mixail Qorbaçovun alovlandırdığı Xankəndi millətçi ermənilərin nəzarətində qaldı. 1987-ci ildən alovlanan erməni separatizmi yalnız 2023-cü ilin sentyabrında söndürüldü.
Beləliklə, SSRİ-nin dağılması proqramının ağır nəticələrini öz torpağında aradan qaldırmaq üçün Azərbaycana 30 ildən çox vaxt lazım gəldi. Təəssüf ki, Ermənistan sovetlər dönəmində süni şəkildə yaradılmış millətçiliyi qoruyub saxlamaqda israrlıdır. İndiki hakimiyyət Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların geri qayıtması reallığını qəbul etmək istəmir, Azərbaycanla sülh müqaviləsinin imzalanmasını ləngidir və Qarabağa ərazi iddialarını davam etdirir.
Artıq Sumqayıt işi üzrə sənədlərin saxlandığı arxivlərin açılması, cinayətlərin əsl günahkarlarının və təşkilatçılarının tam ədalət və cəzalandırılmasını təmin etmək zamanı gəlib. Eduard Qriqoryan kimi qatillərin azadlıqda qalması qəbulolunmazdır.
Eyni zamanda, 1990-cı il yanvarın 20-də “Qara yanvar”da Bakı sakinlərinin kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsinin təşkilatçılarını və icraçılarını da unutmaq olmaz. Onlar qanun çərçivəsində cavab verməlidirlər. Onların bir çoxu hələ də sağdır və buna görə də məhkəmə qarşısına çıxarıla bilər. Çünki, “Qara yanvar” bəşəriyyətə qarşı cinayətdir. Ona görə də bu cinyətin ədalətlə sonuclanması üçün heç bir məhdudiyyət müddəti yoxdur”.