İnsan təbiətə nə zaman hörmət edir?

Cəmiyyət

11:48

İnsan özü olmadıqda həyat səthi, mənasız və yorucu olur. İnsan özü olduğunda isə hər şey daxili dünya, sosial münasibətlər, mədəniyyət, elmi qanunlar harmonik şəkildə bir-biri ilə rezonans yaradır. Fəlsəfə insanın özü olmasını əsrlər boyu araşdırmışdır: Platon ruhun üç qatını ağıl, iradə və arzu vurğulayır. Həqiqi insan yalnız ruhunun bütün qatlarını tanıyanda tam olur. Aristotel “eudaimonia” xoşbəxtlik və yaxşı yaşamaq anlayışını daxili potensialın həyata keçirilməsi ilə bağlayır. Xarici uğurlar yalnız səthi xoşbəxtlik yaradır. Eksistensializm (Sartre, Kierkegaard) vurğulayır ki, insan məhkumdur ki, azaddır; yalnız özünü seçməklə və yaşamaqla həqiqi mənaya çatır. Carl Rogers: insanın ən yüksək inkişaf mərhələsi “özünü qəbul etmək və yaşamaq”dır. Jung: “persona” (ictimai maska) və “arzulu mənlik” arasındakı balansı qorumaq vacibdir. Pozitiv psixologiya göstərir ki, autentik insanlar həyatlarından daha çox razıdır, depressiyaya daha az meyllidir. Tədqiqatlar göstərir ki, fərdiliyi ilə uyğun yaşayan insanlar kortizol səviyyəsini aşağı saxlayır, yaradıcılığı və həll bacarıqlarını artırır. İnsan özü olmadıqda, cəmiyyət səthi, süni və qərəzli davranışlarla dolur. Mədəniyyətlər fərdiliyi formalaşdırır, amma eyni zamanda sosial normlar fərdin özünü itirməsinə səbəb ola bilər. Etnoloji araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif coğrafiyalarda fərdiliyin ifadə üsulları dəyişir; məsələn, Şərq kollektiv mədəniyyətlərində, Qərb fərdçi mədəniyyətlərdə fərdilik daha açıq şəkildə ifadə olunur.Dil və ünsiyyət insanın özünü ifadə etməsinin əsas vasitələridir. Sözlər, metaforalar və ədəbi janrlar insanın daxili dünyasını kəşf etməyə imkan verir. Ədəbiyyat tarix boyu insanın özü olması və daxili konfliktlərini araşdırmışdır: Dostoyevski, Tolstoy, Rumi və Camus kimi yazıçılar bu təcrübələri həm fərdi, həm də sosial kontekstdə əks etdiriblər. İnsan yalnız özü olduqda mədəni və siyasi təsirlərə uyğun şəkildə qərarlar verə bilir. Tarixi liderlər Sokrat, Leonardo da Vinci, Martin Luther King öz daxili prinsiplərinə sadiq qalaraq həm fərdi, həm də kollektiv dəyişiklik yarada biliblər. İnsan özünü yaşamaqla ideoloji manipulyasiyaya qarşı daha müqavimətlidir.

Təhsil və öyrənmə prosesi yalnız bilik ötürmək deyil; eyni zamanda insanın özünü kəşf etməsinə xidmət etməlidir. Andragoji yanaşma (yetkin öyrənmə) vurğulayır ki, böyüklər yalnız öz maraqlarına və daxili motivasiyalarına uyğun öyrənəndə həqiqətən inkişaf edirlər. Araşdırmalar göstərir ki, özünü tanıyan və daxili dəyərlərinə sadiq olan insanlar cinayət və antisocial davranışlara daha az meyllidirlər. Daxili boşluq və identitet itkisi isə sosial pozuntuların və kriminal davranışların əsas səbəblərindən biridir. İnsan beyni fərdiliyi və yaradıcılığı dəstəkləyəcək şəkildə işləyir; dopamin və serotonin balansı daxili harmoniya ilə sıx bağlıdır. Genetik müxtəliflik və təkamül prosesi fərdiliyin önəmini göstərir: fərqli xüsusiyyətlər cəmiyyətin davamlılığını təmin edir. Psixopatologiya göstərir ki, özünü itirmək və autentik olmamaq depressiya, anksiyete və digər xəstəliklərlə əlaqəlidir.

İnsan özünü tanıdıqda təbiətə hörmət edir və ekoloji balansı qorumalı olduğunu başa düşür. Geoloji və seismoloji araşdırmalar göstərir ki, insan yaşayışını təbiət qanunlarına uyğun qurduğu zaman həm fərdi, həm də sosial harmoniya yaranır. İnsan daxili harmoniya ilə yaşadıqda, stres və hormonal tarazlıq meteoroloji təzyiqlərə bənzər xarici çətinlikləri daha asan həll etməyə imkan verir. Kosmoloji perspektivdən baxdıqda, insan özü olmadıqda, kainatın böyük miqyaslı qanunları ilə uyğunlaşa bilmir; amma özü olduqda, həyatın bütün səviyyələrində rezonans yaradır.

İslam, Budizm, Xristianlıq və digər dini ənənələr insanın daxili dünyasını kəşf etməsini vurğulayır. Tarixdə özünü yaşamaq cəsarəti göstərən filosoflar, liderlər və sənətçilər həm fərdi, həm də kollektiv dəyişiklik yaradıblar. Dostoyevski, Tolstoy və Rumi kimi müəlliflər insanın daxili səyahətini və özünü kəşf etmə prosesini ədəbiyyata gətiriblər. Hər bir söz, metafora və hekayə insanın özü olmasının vacibliyini dərindən göstərir.

İnsan özü olmalıdır çünki yalnız bu zaman həyat həm mənalı, həm dərin, həm də güclü olur. Özünü tanımaq və yaşamaq insanın psixoloji, sosial, elmi, dini və kosmik harmoniyasını təmin edir. Tarix, fəlsəfə, elmlər və mədəniyyət hamısı bunu sübut edir: həyatın ən böyük zənginliyi və mənası yalnız insan özü olduqda ortaya çıxır. Özünü itirmək yalnız fərdi və sosial səviyyədə zərərlidir, amma özünü yaşamaq kainatla, tarixlə, təbiətlə və insanlıqla harmoniyada olmaq deməkdir. Bu həm də insanın öz həyatını və ətrafını təsir etməsinin yeganə yoludur.

Həsən Nağıyev, filosof