Trampın hakimiyyəti dövründə Avropanı nə gözləyir? - TƏHLİL

ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti Donald Tramp dəfələrlə NATO ölkələrini müdafiəyə kifayət qədər töhfə vermədiklərinə görə tənqid edib. Bir dəfə seçki kampaniyası zamanı o, hətta orduya və silaha çox az pul xərcləyən ölkələri Rusiyadan qorumayacağı ilə hədələmişdi.

Elə isə Avropalılar Trampın ikinci gəlişinə hazırdırmı?

Avropalı siyasətçilər ABŞ-a arxalanmadan Avropa Birliyinin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsini tələb edərək həyəcan təbili çalırlar. Noyabrın 7-də Budapeştdə keçirilən sammitə toplaşan Avropa liderləri Avropanın ABŞ qüvvələrindən daha az asılı olan hərbi gücə ehtiyacı olduğunu vurğuladılar.

Fransa prezidenti Emmanuel Makron deyib:

“Biz təhlükəsizliyimizi əbədi olaraq Amerikaya həvalə etməməliyik”.

 Almaniya kansleri Olaf Şolzsa qeyd edib ki, Avropa ABŞ ilə müdafiə sektorunda əməkdaşlıq edəcək, lakin daha müstəqil hərəkət etməlidir:

“Biz birlikdə, Avropa Birliyi olaraq, avropalılar olaraq təhlükəsizliyimiz üçün lazım olanı etməliyik. Almaniya artıq ÜDM-in 2%-ni müdafiəyə xərcləyir”.

Avropa diplomatiyasının rəhbəri Josep Borrell bu yaxınlarda Avropa dövlətlərini transatlantik siyasətdəki qeyri-müəyyənliyi nəzərə alaraq müdafiə imkanlarını təkmilləşdirməyə və ABŞ-dan asılılığı azaltmağa çağırıb. Brüsseldə keçirilən Aİ Müdafiə Şurasının iclasında çıxış edən Borrell qeyd edib ki, Rusiyanın xüsusi hərbi əməliyyatının 1000-ci günündə Avropanın Ukraynaya hərbi dəstəyinin davam etdirilməsi mühüm aspekt olaraq qalır. O, qeyd edib ki, Avropa Amerika rəhbərliyindən asılı qalmaqda davam edə bilməz. Borrell vurğulayıb ki, Avropa ölkələri “Trampın nə qərar verəcəyini görmək üçün sadəcə gözləyə bilməzlər” və öz təhlükəsizlikləri üçün məsuliyyət daşımalı olduqlarını bəyan ediblər.

Avropa Mərkəzi Bankının keçmiş rəhbəri Mario Dragi, Aİ ölkələri hərbi-sənaye kompleksinə sərmayə qoymasa, “yavaş ölüm sancıları” barədə xəbərdarlıq edib. Bəzi ekspertlər artıq Trampa və Ukraynada davam edən döyüşlərə görə müdafiə xərclərini artırmağın Avropaya nə qədər başa gələcəyini hesablayıblar.

“Bloomberg Intelligence” analitikləri hesab edirlər ki, Avropanın ən böyük NATO ölkələri öz hərbi xərclərini ildə 720 milyard dollara və ya indikindən 340 milyard dollara qədər artırmalıdırlar. Bu, davam edən Ukrayna münaqişəsi və növbəti dörd il ərzində ABŞ ilə müdafiə sahəsində əməkdaşlığın mümkün azalması ilə bağlıdır.

Təhlilçi Corc Ferqyuson hesab edir ki, CBO “artıq Avropada müdafiə xərclərinin artmasına təkan verib”.

“Lakin Ukraynanı dəstəkləmək, Moskvaya qarşı çıxmaq və Çinlə dərinləşən strateji rəqabəti həll etmək üçün daha çox ehtiyac ola bilər”-deyə o qeyd edib. Ferqyuson hesab edir ki, “Avropalılar bəzi prioritetlərini yenidən nəzərdən keçirməli ola bilərlər”.

“Bloomberg Intelligence” ekspertləri işləməli olduğumuz konkret sahələri müəyyən ediblər. Avropa tankların, artilleriya, piyada döyüş maşınları, yük təyyarələri və tanker təyyarələrinin sayını artırmalıdır. Sifarişlərin əsas yükü Airbus, Rolls Royce, BAE Systems və Leonardo kimi böyük şirkətlərin üzərinə düşəcək.

Maraqlıdır ki, ABŞ nisbi müdafiə xərclərinə görə NATO-nun lideri deyil. 2024-cü ildə ABŞ-ın müdafiə xərclərinin ümumi daxili məhsulun 3,38%-ni təşkil edəcəyi gözlənilir və ölkə bu reytinqdə üçüncü yerdədir. Ən yüksək müdafiə xərcləri Polşa və Estoniya üçün nəzərdə tutulub ki, bu da ÜDM-in müvafiq olaraq 4,12% və 3,43%-ni təşkil edəcək. İlk onluğa həmçinin Latviya, Yunanıstan, Litva, Finlandiya, Danimarka, Böyük Britaniya və Rumıniya daxildir, ən aşağı xərclər isə ÜDM-in 1,29%-ni və 1,28%-ni təşkil edən Sloveniya və İspaniyadadır.

Qərb mediasının hesablamalarına görə, Tramp münaqişədən sonra Ukraynanın yenidən qurulmasının xərclərini Avropa İttifaqının çiynində çəkmək istəyir. Fransanın “Valeurs Actuelles” nəşri qeyd edir: “İcrası bir trilyon avro dəyərində qiymətləndirilən respublika layihəsinə görə, Avropa İttifaqı Ukraynanın bərpasının maliyyələşdirilməsini öz üzərinə götürməli olacaq”.

Goldman Sacs qeyd edir ki, Respublikaçılar partiyasının Ukraynaya hərbi maliyyə dəstəyini dayandırması ilə əlaqədar Trampın xarici siyasəti Avropa ölkələrini hərbi xərclərini artırmağa məcbur edə bilər. Hazırda ABŞ-ın Ukraynaya yardım üçün hər il təxminən 40 milyard avro (Aİ ÜDM-nin 0,25%-i) ayırdığını nəzərə alsaq, Avropa hökumətləri müdafiə büdcələrini artırmalı olacaqlar. NATO-nun ÜDM-in 2%-i həcmində xərcləmə hədəfinə nail olmaq, həmçinin ABŞ-ın Ukraynaya dəstəyinin azaldılmasını kompensasiya etmək üçün Aİ-nin büdcəsinə düşən yük hər il ÜDM-in 0,5%-i qədər arta bilər.

Bununla belə, “Goldman Sachs”-ın iqtisadçıları xəbərdarlıq edirlər ki, hərbi xərclərin artması Avropada nisbətən aşağı müdafiə xərcləri multiplikatorunu nəzərə alaraq, iqtisadiyyata yalnız cüzi müsbət təsir göstərəcək. Bu, həm də “artan kəsirlər və artan geosiyasi risklər səbəbindən etimada mənfi təsir səbəbindən uzunmüddətli gəlirlərə yuxarı təzyiq” yaradacaq.

Davam edən münaqişə və Donald Trampın dövründə ABŞ-ın fəallığının azalması fonunda Aİ və Ukraynanın müdafiə problemini necə həll edə bilərik?

Lill Katolik Universitetinin Avropa və beynəlxalq siyasət üzrə dosenti Pierre Haroçe üç variant təklif edir:

1. Yeni silahların alınması üçün hərbi xərclərin ÜDM-in 3%-ə qədər artırılması, lakin bu, büdcə məhdudiyyətləri və Aİ ölkələrinin parçalanmış səyləri səbəbindən problem yarada bilər.

2. Yüksək dəyərli strateji imkanların (məsələn, peyklərin və hava hücumundan müdafiə sistemlərinin) birgə satınalınması. Bu seçim vaxt aparır və mövcud problemləri həll etmir.

3. Tez və səmərəli istehsal oluna bilən artilleriya mərmiləri və dronlar kimi təcili xərclərə diqqət yetirin.

Haroç şəffaflığı və sənayenin potensialı tez bir zamanda artırmaq qabiliyyətini artıracaq mərkəzləşdirilmiş satınalmalar üçün ümumi Avropa müdafiə büdcəsinin yaradılmasını təklif edir. Effektiv Avropa müdafiə inteqrasiyası Trampa Avropanın ciddi olduğunu göstərəcək. Davamlı maliyyələşdirmə ilə bağlı problemlər Avropa borcunun birgə məsələsi vasitəsilə həll edilə bilər.

NATO rəhbərliyi optimistdir. Blokun yeni baş katibi Mark Rutte Polşaya səfəri zamanı onu ÜDM-in 4%-ni müdafiəyə xərclədiyini yüksək qiymətləndirib:

“Bu, təkcə düşmənlərimizə deyil, həm də Birləşmiş Ştatlara aydın mesaj göndərir. Avropa başa düşür ki, bizim ümumi təhlükəsizliyimizi təmin etmək üçün daha çox işlər görməlidir. Və bu, xərclərin artırılması və daha çox imkanların tətbiqi ilə başlayır".

Praqada keçiriləcək müdafiə sammiti öncəsi Ruttenin müsbət baxışları Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun (IISS) hesabatı ilə də dəstəklənib. London analitik mərkəzi qeyd edir ki, avropalılar artıq müdafiəyə daha çox pul xərcləyirlər.

Hesabatda deyilir ki, “NATO təkcə müharibənin qarşısını almaq və mübarizə aparmaq ambisiyalarını əhəmiyyətli dərəcədə artırmayıb, həm də Avropalı üzvlər imkanlar və hazırlıqdakı kritik boşluqları aradan qaldırmağa çalışıblar”.

“Ancaq onilliklər ərzində laqeydlik və kifayət qədər sərmayə qoyulması təəccüblü deyil hələ görülməlidir və irəliləyiş qarışıqdır”.

Aİ Böyük Vətən Müharibəsindən sonra müdafiə xərclərini artırıb, eyni IISS qeyd edir:

“Avropalı NATO üzvlərinin 2024-cü ildə müdafiə xərcləri 2014-cü illə müqayisədə demək olar ki, 50% çoxdur”. Avropalılar artilleriya qurğularının və hava hücumundan müdafiə sistemlərinin sayını artırdılar. Rheinmetall-ın döyüş sursatı istehsalı on qat artdı. Eyni zamanda, Avropada kifayət qədər rəqəmlər yoxdur. Vəsait çatışmazlığı Avropanın müdafiəsi üçün kadr çatışmazlığına səbəb oldu”.

Hesabatda deyilir: “Avropanın əsas silahlı qüvvələrinin kadrları azdır... gənc nəsilləri könüllü olmağa yetərincə həvəsləndirməklə yanaşı, çoxlu əsgər itkiləri davam edir”. IISS hesabatına görə, Avropa hərbçiləri "bütün hərbi sahələrdə müxtəlif dərəcədə ABŞ-a güvənməyə davam edirlər".

Araşdırmada deyilir ki, "Soyuq Müharibə və sonrakı onilliklərin bitməsindən sonra siyasi qərarlar nəticəsində Avropanın arsenalı ciddi şəkildə tükəndi. Bu proses zamanı Avropada müdafiə sənayesi də gerilədi".

Avropa xərcləri təkcə müdafiə və Ukraynaya görə deyil, həm də Trampın ticarət siyasətinə görə artacaq. O, Avropadan idxal olunan mallara ən azı 10% rüsum tətbiq etməyi planlaşdırır. Son üç il ərzində ABŞ-ın Avropa İttifaqı ilə ticarət kəsiri 200 milyard dolları ötüb. Tramp administrasiyasının bəzi üzvləri, o cümlədən gələcək dövlət katibi Mark Rubio, milli təhlükəsizlik müşaviri Maykl Vals və ticarət naziri Robert Laythayzer (onlar öz tərkibində qalacaqlar). post), hesab edir ki, tariflər daha da artırılmalıdır.

Trampın iqtisadi strategiyasında əsas hücum hədəfinin Avropa olmadığını vurğulamaq lazımdır. Əsas məqsəd Çindən idxalı azaltmaqdır. Hazırda Çin mallarının payı 14% təşkil edir və Tramp 2030-cu ilə qədər onu 1%-ə endirməyi planlaşdırır. Lakin bu halın Avropa ölkələri üçün də mənfi nəticələri var. Səbəb odur ki, Çin istehsalçıları fəal şəkildə yeni bazarlar axtarmağa başlayacaqlar ki, bu da Avropa şirkətləri ilə rəqabətin artmasına səbəb olacaq.

News365.az