Mirzə Fətəli Axundova “Hacı Qara” əsərini yazmağı erməni xanı sifariş edib?- İLGİNC DETALLAR
Mədəniyyət
02 Apr 2025 09:35
Təbriz şəhərindəki sarayının divarlarından Rüstəm Zalın, Çingiz Xanın, Şah İsmayıl Səfəvinin və Nadir şah Əfşarın şəkillərini asan Qacar şahı Nasirəddin şah Məhəmməd şah oğlu Qovanlı-Qacarın dövründə Mirzə Mülküm xan 1833-cü ildə İsfahanda bir erməni ailəsində dünyaya göz açmışdır.
Mülküm xan Fransada təhsil alan və bir neçə dili bilən şəxs idi. Onun atasının adı Akop idi. Lakin o adla İslam coğrafiyasında irəli gedə bilməyəcəyini anlayaraq Mirzə Yaqub adını götürür. Culfa şəhərində anadan olan Akop Jan Jak Russo ilə qohum olduğunu iddia edərək Qacar dövlətində tərcüməçi kimi vəzifə tutub. (Bax: Algar, Hamid. Mīrzā Malkum Khān: A Study in the History of Iranian Modernism 1973)
Oğlunu Parisdə təhsil almasına şərait yaradan Akop onun burda olan yəhudi massonlarla əlaqə qurmasında da vasitəçi olur. M.Ə. Rəsulzadə məqalərinin birində onun haqqında yazır: “Mirzə Mülküm xan farmazonların qərib "qanunxah"lardan mütəşəkkil bir cəmiyyəti-xəfiyyədir”
Tehrana geri dönən Mülküm xan yəhudilərin rəhbəri olan İsaaq ilə yaxın dostluq qurur və onun vasitəsilə “Dünya yəhudiləri ittifaqı” (Alliance Israélite Universelle) ilə əlaqələr quraraq Qacar şahı ilə yəhidlər arasında vasitəçi kimi çıxış edirdi ki, Yəhudi dövləti yaranmasına şah dəstək olsun. (Bax: http://book.iimes.su/wp-content/uploads/2009/r2009irn_p1.pdf
Masson və sosial darvinist olan Mirzə Mülküm xan eyni zamanda Mirzə Fətəli Axundovun ruhani müəllimi idi. (Axundov onu məktublarında ruhul-qüds adlandırır)
Mirzə Fətəli Axundov “Sərgüzəşti mərdi-xəsis və ya Hacı Qara” əsərini də ruhani müəllimi Mirzə Mülküm xanın sifarişi ilə yazıb. Səbəb isə Şekspirin Şərqdə sürətlə yayılan “The Merchant of Venice” (Venetsiyalı tacir) əsəri idi. 1600-cı ildə nəşr edilən Şekspir bu əsərində yəhudiləri mənfi obrazda təqdim edirdi və kitabın Qacar dövlətində və regionda yayılması yəhudilər haqqında müsbət imic qazandırmırdı. (Bax: Raeen, Esmaeel. Faramosh Khaneh and Freemasonry in Iran. 1978)
Bunun üçün mütləq şəkildə yəhudilərin deyil müsəlmanların əslində fırıldaqçı, xəsis və ticarətdə yalandan Allaha və Qurana and içən bir obraz yaratmaq lazım idi. Oxucularda qara bazar, fırıldaqçılıq və hətta sələmçiliyin adi hal olduğu qənaətinə gəlməsi üçün bu obraz yəhudiləri təmizə çıxarmalı idi. (Bax: Vahdat, Farzin. "The initial confrontation of Iranian intellectuals with modernity: (a dual approach)". Goftogo Journal 30: 125–165)
Bu gün bizə deyilir ki, "Hacı Qara" komediyası Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində dərin iz buraxmış əsər kimi müasir dövrümüzdə də əhəmiyyətini saxlayır. Gənclərin mənəvi tərbiyəsində mühüm rol oynayır. Lakin bu əsərin alt şüuru isə müsəlman obrazını alçaltmaq idi.
Maraqlıdır ki, Axundov və onu araşdıranlar Azərbaycan imicini mənfi mənada tənqid etsələr də, Avropada və Şərqdə böyük bizneslər qurub sələmçilik edən, ticarətdə yüzlərlə fırıldağa əl atan yəhudi tacirlər barədə bir cümlə belə qeyd etməyiblər. Yəni doğrudanmı onların bundan xəbəri olmayıb, yoxsa konkret məqsədlə hərəkət ediblər?
Mirzə Fətəli Axundov əslində əsərində real Hacı Qaranı əks mövqedə yazıb. Hacı Qaranın geniş ticarət əlaqələri olub. O, Tiflis, İrəvan, Gəncə və bir çox şəhərlərlə ticarət edib. Alış-veriş yeri isə Ağcəbədi bazarı olub. Satışdan da əldə etdiyi qazancı əlində cəmləşdirirdi. Bu yolla böyük sərvət toplamışdı. Xeyriyyəçi kimi də tanınıb, ehtiyacı olanlara kömək edib.Real şəxsiyyət olan Hacı Qara Qasım bəy Zakirlə dost olub və onu da Axundovla məhz o tanış edib. Ağcabədiyə gedib yaşlı insanlarla söhbt edəndə onlar da təsdiq edər ki, Hacı Qara Axundovun yazdığının tam əksi bir adam olub.
Axundovun onun obraz kimi seçməsi isə qaçaqmalçı bir müsəlman lazım idi ki, ona yəhudilərə xas olan ticari xüsusiyyətləri oxşadıb yazsın. Bu da Hacı Qara olur.
Hətta əsər yazılandan sonra Hacı Qara Axundovla görüşür və ona “Mən ailəmin də həmişə qayğısına qalanam. Mən xəsis deyiləm” deyir.
Axundovun bu əsəri əsərin zahirən Rusiyanın və yəhudilərin, eyni zamanda Mirzə Mülküm xanın mənafeyinə xidmət etməsi onun bu günümüzə gəlib çıxmasına şərait yaratmışdır.
Əsər komediya süjetli olduğu üçün oxucuların sevgisini qazanmış və “Vetensiya taciri” kitabı maraqdan düşmüşdür. Beləcə Mirzə Mülküm xan istədiyinə çatır, xəsis, yalançı, ticarətdə sələmçi yəhudi obrazını müsəlman Hacı Qara əvəz edir.
Əlbətdə Axundov böyük bir maarifçi və yazardır. Lakin tarix real hadisələri və alt fikirləri də görür.
Zaur Əliyev, tarixçi alim
