Bir cəmiyyət uşağın ayaq səsini susturursa, sabah o cəmiyyətin vicdanı da lal qalacaq
Aktual
09:46
İşlədiyim müəssisədə uşaqların oynamağı üçün nəzərdə tutulmuş futbol stadionu mövcuddur. Uşaqlar burada futbol, basketbol, voleybol, qaçdı-tutdu kimi müxtəlif oyunlar oynayırlar. Lakin son zamanlar müşahidə edirəm ki, uşaqlar üçün ayrılmış bu stadion bəzi şəxslər tərəfindən parkinq yerinə çevrilib. Çöldə avtomobil saxlamaq üçün boş yer olmadıqda, rahat şəkildə stadionda maşın saxlanılır və bu da uşaqların tənəffüs vaxtı oynamaqlarına mane olur. Bu gün uşaqlar stadionda oynamaq istədikdə, orada iki avtomobil saxlandığı üçün onlara icazə verilmədi. Qız uşaqları direktorun otağına yaxınlaşaraq, maşınlara mane olmayan hissədə oynamaq üçün icazə aldılar. Oğlan uşaqlarından biri isə geri qayıdaraq mənə belə dedi: “Müəllim, onlara olar, bizə niyə olmaz? Yetimik biz?”
Bu cür sualların verilməsi tamamilə normaldır. Çünki uşaqlar öz haqlarını tələb edirlər. Mən isə qızlar və oğlanlar arasında ayrı-seçkiliyin salınmasına hər zaman qarşı olmuşam. Həqiqətən də bu uşaqları düşünən yoxdur. Onlar bütün günü qapalı məkanda dərs oxuyurlar, beyinləri istər-istəməz yorulur. Bu uşaqlar mütləq şəkildə çölə çıxmalı, futbol, basketbol, voleybol kimi oyunlar oynamalıdırlar. Onları nə vaxta qədər qapalı mühitdə saxlamaq olar? Bu vəziyyət uşaqların psixologiyasına birbaşa mənfi təsir göstərir.
Tarix boyu imperiyalar uşaq meydançalarından başlamayıb, amma hər imperiyanın süqutu məhz orada görünməyə başlayıb. Çünki bir cəmiyyətin ruhu onun ən zəif, ən səsiz, amma ən həssas üzvlərinə münasibətində üzə çıxır. Uşaq isə cəmiyyətin vicdan testidir. İnsanlıq tarixi göstərir ki, uşağa yer ayrılmayan mədəniyyətlər uzunömürlü olmayıb. Qədim Yunanıstanda paideia anlayışı yəni uşağın həm bədən, həm ruh, həm ağıl baxımından yetişdirilməsi şəhər-dövlətin təməli sayılırdı. Sparta uşağı hərəkətsiz qoymurdu, Afina onu fikirsiz böyütmürdü. Çünki bilirdilər: bədəni hərəkətsiz qalan zehin köləliyə meylli olur. Bugünkü dövrdə isə paradoks yaranıb. Biz uşaqları “gələcəyimiz” adlandırırıq, amma gələcəyin nəfəs alacağı yerləri ondan əsirgəyirik. Stadionu, meydançanı, açıq havanı avtomobil rahatlığına qurban veririk. Bu təkcə şəhərsalma problemi deyil. Bu dəyərlər böhranıdır.
İNSAN nə vaxt insan olur?
Jan-Jak Russo deyirdi: “İnsan azad doğulur, amma hər yerdə zəncirlənir.” Uşaq bu zəncirləri ən tez hiss edən varlıqdır. Onun azadlığı qaçmaqdır. Top dalınca qaçmaq, dostuna səslənmək, tər içində gülmək. Bu azadlıq əlindən alınanda uşaq hələ anlamadığı bir həqiqətlə qarşılaşır: güc haqqa qalib gələ bilər. Meydançanın avtomobilə verilməsi simvolik bir aktdır. Bu insanın insandan, metalın ruhdan üstün tutulmasıdır. Filosof Martin Haydeggerin dediyi kimi, müasir dövrdə insan “vasitələr dünyasında” obyektə çevrilir. Uşaq isə bu obyektləşmənin ilk qurbanıdır.
Oynamayan UŞAQ nə itirir?
Uşaq oyunu: emosional boşalma mexanizmidir, sosial bacarıqların laboratoriyasıdır, stressin təbii müalicəsidir. Ziqmund Freyd oyunu “uşağın daxili konfliktlərini təhlükəsiz formada ifadə etməsi” adlandırırdı. Jean Piaget isə oyunu idrak inkişafının əsas mərhələsi sayırdı. Oynamayan uşaq düşünməyi qorxu ilə əlaqələndirir. Onun beyni daim “qadağa”, “olmaz”, “dayan” siqnalları ilə yüklənir. Belə uşaqlardan ya həddindən artıq itaətkar, ya da səbəbsiz aqressiv böyüklər formalaşır. Cəmiyyət isə illər sonra sual verir: “Bu uşaqlara nə olub?” Halbuki cavab çoxdan verilib onların uşaqlığı əlindən alınıb.
İslam dini uşağa həmişə müqəddəs varlıq kimi yanaşıb. Peyğəmbər (s.a.s) uşaqlarla oynayır, onların oyununu yarımçıq kəsməməyi tövsiyə edirdi. Bir hədisdə deyilir: “Uşaqlarla uşaq kimi davranın.” Bu sadəcə mərhəmət çağırışı deyil, psixoloji dərinliyi olan ilahi tövsiyədir. Quranda yetimlərin haqqını tapdalamaq böyük günah sayılır. Amma bu anlayış yalnız valideynsiz uşaqlara aid deyil. Haqqı yeyilən hər uşaq mənəvi yetimdir. Onun meydançasını əlindən almaq da bir növ haqsızlıqdır. Çünki uşaq haqqını müdafiə edə bilmir, amma Allah o haqları unutmaz. Sənaye inqilabı dövründə Avropada uşaqlar fabriklərə salındı, oyun meydançaları yox edildi. Nəticədə bir neçə onillik sonra psixoloji travmalı, zorakılığa meylli nəsillər yarandı. Bu sonradan sosial islahatlara səbəb oldu. Tarix açıq deyir: uşağın hərəkətini məhdudlaşdıran sistem, gec-tez özü çökür. Bugün biz eyni səhvi daha “sivil” formada edirik. Fabrik yerinə qapalı siniflər, maşın dayanacaqları, beton divarlar. Amma nəticə dəyişmir. Uşaq sual verəndə, o sual təkcə bir müəllimə yox, bütün cəmiyyətə ünvanlanır. Və bəzən bu sualların cavabı yoxdur. Çünki cavab vermək üçün əvvəlcə etiraf etmək lazımdır: biz rahatlığımızı uşağın haqqından üstün tutmuşuq. Uşaq meydançası boş qalmayanda, cəmiyyət dolur. Meydança maşınla dolanda isə cəmiyyət boşalır.
Uşağın oyunu lüks deyil.
Uşağın oyunu əyləncə deyil.
Uşağın oyunu insan qalmağın ilkin şərtidir.
Əgər bir cəmiyyət uşağın ayaq səsini susturursa, bilməlidir ki, sabah o cəmiyyətin vicdanı da lal qalacaq.
Həsən Nağıyev, filosof
