İslamda elm necə təşviq olunur? - Tural İrfan yazır

Əski məxəzlərin məlumatına görə Peyğəmbər səhabələrin digər dilləri öyrənməsinə xüsusi önəm verirdi. Zeydə tapşırmışdı ki, süryani və ibrani dillərini öyrənsin. Özü də əmisi ilə Suriya səfərlərində olarkən müəyyən qədər süryani dilinə vaqif olmuşdu. Savadlı və yazı-pozu bilən səhabələrdən başqa qəbilələrə müəllim göndərirdi. Hələ Məkkədə yaşadığı dövrdə Musab bin Umeyri Mədinəyə yollamışdı ki, dinin təbliği ilə yanaşı əhalini maarifləndirsin, yazı, oxu öyrətsin.

Peyğəmbərin 40 dan artıq katibi vardı. Bu şəxslər özləri o dövrün ziyalıları, savadlı insanları sayılırdılar. Aralarında müzakirələr, bəhslər edirdilər. Həzrət Muhəmməd insanları fayda verən elmləri öyrənməyə təşviq edərək deyirdi: "Elm Çində də olsa arxasıyca gedin... "

"Əshabi - Suffa" deyilən toplumu təkcə ibadət və zikr əhli olaraq xarakterizə etmək yanlışdır. Orada Quran elmləri ilə yanaşı hədislər öyrənilir, elmi müzakirələr aparılırdı. Hətta digər dinlərə mənsub bilginlər bəzən təşrif buyuraraq əshab ilə elmi münazirə edirdi. Tarixin incəlikləri, indi fəlsəfi hesab olunan mövzular müzakirə olunurdu. İsgəndər barədə, ruh haqda, ölülərin dirilməsinin mümkünlüyü barədə, Sasani - Roma arasındakı savaşlar, qədim Misir fironları və o dövr üçün aktual olan sair əhəmiyyətli məsələlərin dartışıldığını Qurandakı surə və ayələr sübut edir. Çıxılmaz vəziyyətlərdə isə cavabsız suallara Quran cavab verirdi...

Peyğəmbər müəllimlərə böyük qiymət verirdi. Bir dəfə İslamı qəbul etdiyini deyən bədəvi qəbilə başçıları gəlib qəbilələri arasında maarifləndirmə aparmaq üçün Peyğəmbərdən müəllimlər istədilər. Peyğəmbər ən seçilmiş səhabələri onlara qoşub göndərdi. Lakin onlar xəyanət edərək səhabə müəllimləri aparıb şəhid etdilər. Peyğəmbər bundan bərk hiddətlənib xainlərə qisas tətbiq etdi. Hansı ki, başqa şəxslərlə bağlı bu qədər sərt qərar vermirdi. Lakin öldürülənlər müəllim, ustad, cəmiyyətə faydalı insanlar olduğu üçün qatilləri əfv etmədi. Həm də xəyanəti qəbul etmədi.

Peyğəmbərin dostu Salman əvvəllər məcusi olduğuna gərə əski fars dinlərini və o coğrafiyada yaşayan xalqların dillərini bilirdi. Məlumatlara görə "Fatihə" surəsini ilk dəfə o tərcümə etmişdi İslamı yeni qəbul edən farslar üçün. Salman çox savadlı insan idi. Peyğəmbər onun haqda deyirdi ki, Salman göylərin yolunu yerin yolundan daha yaxşı bilir. Bu, onun astronomik bilgilərə vaqif olmasına işarədir. Eyni zamanda hərb sənəti, fizika, həndəsə, hesab kimi sahələrdən də hali idi. İnkarçıların hücumları zamanı Mədinə əhalisini qorumaq üçün şəhərin kənarında xəndək qazmağı məhz o təklif etmişdi. Mancanalqar düzəldib xəndəyin o tayındakı düşmənə daş, torpaq atmağı müsəlmanlardan ilk dəfə o tətbiq etmişdi. Hətta bu metodlar müşriklərin təəccübünə səbəb oldu, çünki onlar belə şeylə qarşılaşmamışdılar.

Peyğəmbər savadlı, ziyalı, təhsilli adamları çox sevir, hər zaman onları dəyərləndirirdi. Hətta onlarla müşavirə keçirir, məsləhətlər alırdı. Dində elə məsələlər var ki, Allah o mövzu barədə seçim etməyi Peyğəmbər və əshaba həvalə edib. Elə hər şeyi zor - xoş özü diqtə etməyib, azad seçim haqqı da verib. Mənbələr namaza çağırışın hansı formada olmasını Peyğəmbərin əshabı ilə müzakirə etdiyini qeyd edir. Biri şeypur çalaraq, biri zınqırovla, biri bir başqa formada olmasını təklif edib. Amma sonda insan səsi ilə olmasını təklif edənin fikri qəbul edilib...

Quranda "Şura" surəsində də Allah müsəlmanların məşvərətindən bəhs edir.

Elm və məşvərət məclisləri olurdu. Hətta bu ənənə Peyğəmbərdən sonra Raşidi xəlifələr zamanında daha da inkişaf etdi. Bu məclislərdə əsasən daha geniş bilgiyə sahib olan Həzrət Əli, Ubeyy bin Kəb, Abdullah bin Məsud, Salman, Zeyd bin Sabit və başqaları fəal iştirak edirdi. İslam coğrafiyası genişləndikcə digər dinlərin, mədəniyyətlərin nümayəndələri ya İslamı qəbul edir ya da gəlib müxtəlif suallar verir, problemlərin həlli yollarını maraqlanırdılar. Çoxsaylı məlumatlara görə onlarla bəzən qızğın elmi, dini, hüquqi yöndə müzakirələr keçirilirdi.

Xəlifə Həzrət Ömər bin Xəttabın hakimiyyəti dövründə xüsusən İmam Əlinin bu yöndə heyrətamiz fəaliyyəti diqqət çəkir. Qiymətli məsləhətləri, ekstremal vəziyyətlərdə ani çıxış yolları tapması onun dərin zəkası və geniş dünya görüşünə sahib olmasından xəbər verir.

Onun xütbə və kəlamları toplanmış məşhur "Nəhcül Bəlağə" kitabındakı qeydə görə Sasani imperatoru xəlifə Həzrət Öməri şəxsən döyüşə çağırır ki, üz - üzə savaşsınlar. Hətta xəlifə buna getmək istəyir. Lakin Həzrət Əli onu bu fikirdən daşındırır. O qeyd edir ki, əgər sən gedib o döyüşdə şəhid olsan İslam ümməti başsız qalar. Eyni zamanda İmam, fars hiyləsini gözəl anlayırdı ki, Sasani hökmdarı heç zaman şəxsən xəlifə ilə meydana çıxmaz, sadəcə manevr edib xəlifənin qarşısına başqa sərkərdələri çıxarmaqla onu aşağılamaq istəyir.

Peyğəmbər hər zaman peşə, sənət öyrənməyə, elm sahəsində insanları inkişaf etməyə səsləyirdi, təşviq edirdi, buna şərait yaradırdı. Onun əshabı da bu ənənəni davam etdirirdi. Səyahətləri rəva görürdü. İki dəfə əshabını xristian Həbəşistana göndərmişdi. Onlar orada tolerantlıq şəraitində xeyli yaşamışdılar, fərqli din və mədəniyyətləri, ənənələri öyrənmişdilər.

Quranın özü bəşəriyyəti ilk növbədə fəlsəfəyə, düşünməyə səsləyir. Fəqət sağlam çərçivədən kənara çıxmamaq şərti ilə. Faydalı elmlə məşğul olmaq İslam dininin ən ümdə prinsiplərindən biridir. Quranda əksər surə və ayələr insanları elmə, fəlsəfəyə, dini və dünyəvi elmlərə səsləyir.

Tural İrfan, dinşünas - yazar