AMEA-nın 80 illik tarixi və rolu

Prezident İlham Əliyev: “Gələcəyin inkişafı birbaşa elmin səviyyəsi ilə bağlıdır”

  3 noyabr 2025-ci il tarixində ölkəmizin elmi ictimaiyyəti üçün xüsusilə əlamətdar bir hadisə baş verdi. Belə ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 80 illik yubileyi münasibətilə keçirilən toplantıda Prezident İlham Əliyev çıxış etdi. Bu çıxışda ölkəmizdə elmin rolu, Akademiyanın keçdiyi yol və gələcək çağırışlar barədə mühüm mesajlar verildi. Məhz bu mesajlar və Akademiyanın fəaliyyəti çərçivəsində elmin Azərbaycanda necə inkişaf etdiyi barədə keçmiş-gələcək baxışı təqdim etmək yerinə düşər. Xatırladaq ki, AMEA 1945-ci ildə yaradılmışdır. 80 illik fəaliyyət müddətində Akademiya ölkəmizdə elmin aparıcı institutu kimi formalaşmışdır. Bu müddətdə müxtəlif ictimai-siyasi quruluşlardan keçmişik — Sovet İttifaqı dövrü, müstəqillik illəri və bu gün — lakin elmə diqqət Azərbaycan üçün hər zaman önəmli olmuşdur. Prezidentin də çıxışında qeyd etdiyi kimi: “Bu illər ərzində biz müxtəlif ictimai-siyasi quruluşlarda yaşasaq da, Azərbaycan hər zaman öz elminin inkişafına böyük diqqət yetirirdi.”

1993-cü ildən sonra Ümummilli lider Heydər Əliyevin dövründə Akademiyaya, elmin inkişafına dövlət səviyyəsində yeni diqqət yönəldi. Bu, sonrakı illərdə elm-təhsil sahəsində aparılan siyasətin əsasını qoydu. Son illərdə Prezident İlham Əliyev çıxışlarında bildirmişdir ki, Azərbaycanda elmə ayrılan maliyyə vəsaitləri son on ildə iki dəfə artmışdır. Bu, elmin inkişafı üçün vacib məqamdır — elm yalnız nəzəri fəaliyyət deyil, eyni zamanda müasir texnologiyaların, innovasiyaların tətbiqi üçün baza təşkil edir. 2025-ci ilin martında Prezident tərəfindən imzalanmış “Akademiyanın 80 illik yubileyinin qeyd edilməsi” barədə sərəncam — elmə dövlət səviyyəsində verilən yüksək qiymətin göstəricisidir. Akademiyanın beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsi, regionlarda elmi mərkəzlərin fəaliyyətinin gücləndirilməsi üzrə konkret planları olduğu qeyd edilmişdir.

Yubiley tədbirində Prezident çıxışında bir neçə mühüm məsələni qeyd etmişdir: “Mən 10 il bundan əvvəl - Akademiyanın 70 illiyində bax bu salonda alimlər qarşısında çıxış etmişdim və çalışırdım ki, bu 10 il ərzində ölkə qarşısında duran bütün başqa vəzifələrlə yanaşı, elmin inkişafına da öz dəstəyimi göstərim. Bu gün bəzi fikirlərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm. Çünki son 10 il ərzində həm dünyada, həm Azərbaycanda köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Dünya iqtisadiyyatı tamamilə dəyişmiş, dünyada gedən siyasi proseslər, müharibələr, hərbi toqquşmalar, beynəlxalq hüququn pozulması, mövcud olan qaydaların tamamilə aradan qaldırılması göz önündədir. Azərbaycana gəldikdə, son 10 il bizim üçün inkişaf və zəfərlərlə zəngin illər olmuşdur. Əsas vəzifə - torpaqlarımızın azad edilməsi, ərazi bütövlüyümüzün bərpası, suverenliyimizin bərpası layiqincə təmin edilmişdir. Bu gün Azərbaycan bütün suveren torpaqlara sahibdir. Bizim ərazimizdə işğalçı qüvvələr yoxdur. Bizim ərazimizdə xarici hərbi birləşmələr yoxdur. Bu gün biz bu torpaqlarda qurub-yaradırıq. Biz bir neçə gündən sonra şanlı Zəfərimizin beşinci ildönümünü qeyd edəcəyik. Son beş il ərzində dünyada bir çox yerlərdə müharibələr, toqquşmalar, münaqişələr baş verirdi və hər şey müqayisə ilə ölçülür. Bunu da alimlər yaxşı bilir. Deyə bilərəm ki, bizim qədər parlaq, tam və mütləq Qələbə qazanan ikinci ölkə olmamışdır”.

 Elm təkcə laboratoriyalarda aparılan tədqiqatlar deyildir — o, iqtisadiyyatın, təhsilin, səhiyyənin, infrastrukturun inkişafına təkan verən mühüm amildir. Prezidentin vurğuladığı kimi: “Gələcəyin inkişafı birbaşa elmin səviyyəsi ilə bağlıdır.” Azərbaycanda non-neft sektoru, innovasiya parkları, texnoloji layihələr kimi təşəbbüslər artır — burada elmi institutların, Akademiyanın iştirakı əsas rol oynaya bilər. Çıxışlarda və Akademiyanın qeyd-şərhlərində tez-tez vurğulanır ki, ölkəmizin elm tarixində, milli dilinin, tarixinin öyrənilməsində Akademiya mühüm institut olub. Məsələn, 2025-ci il konfransında “elmi əsaslı işlər” vasitəsilə Azərbaycanın tarixi, Ümummilli lider Heydər Əliyevin ideyaları, elmin Azərbaycançılığı kimi konsepsiyalarının Akademiyanın prioriteti olduğu bildirilmişdir.

Yeni dövrdə qarşıda duran vəzifələrə gəlincə, beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi önəmlidir. Akademiya yalnız milli kontekstdə deyil, eyni zamanda dünyada elmi əlaqələr və şəbəkələr vasitəsilə iştirak etməlidir. Bu istiqamətdə planlar mövcuddur. Gənc tədqiqatçıların cəlb edilməsi və tədqiqat mühitinin müasirləşdirilməsi əhəmiyyətlidir. Elm mühiti yalnız maddi baza ilə deyil, eyni zamanda stimullar, müasir laboratoriyalar, beynəlxalq təcrübə imkanları ilə bağlıdır. Prezidentin çıxışında maliyyənin artırılması buna əsasdır. Regionlarda elmin inkişafı da əsas hədəfdir. Akademiyanın strukturları yalnız paytaxtda deyil, bölgələrdə də fəaliyyət göstərməli, elmin nəticələri bölgələrin rifahına, sosial inkişafına yönəlməlidir. Məsələn, ayrı-ayrı konfranslar və tədbirlər bu məsələni əhatə etmişdir. Elm-təhsil-sənaye inteqrasiyası da diqqətdədir. Texnologiya və sənaye sahəsində həyata keçirilən layihələrdə elmi institutların iştirakı artırılmalıdır.

80 illik yubiley — yalnız bir an, bir tarix deyil — eyni zamanda ölkəmizin elm strategiyasının gələcək mərhələsinə keçid siqnalıdır. Akademiyanın keçmişi uğurlu olsa da, bugünkü dünya elmi-texnoloji mühitində yeni çağırışlar var: rəqəmsallaşma, süni intellekt, ətraf mühit problemləri, sanitariya-epidemiya təhlükələri və s. Bu çağırışlar qarşısında Akademiyanın və alimlərimizin iştirakı zəruridir. Prezident İlham Əliyevin çıxışında qeyd etdiyi kimi “Azərbaycan alimləri bundan sonra da ölkəmizin uğurlu inkişafına öz töhfələrini verəcəklər.” Bu, həm bir çağırışdır, həm də elmin milli inkişafın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu təsdiqləyən bir mesajdır. Elm yalnız institut içində deyil, cəmiyyətlə, iqtisadiyyatla, texnologiyala möhkəm əlaqədə olmalıdır. Beləliklə, AMEA-nın 80 illik tarixi bizə göstərir ki, elmin önəmi zamanla artıb, indi isə daha strateji bir məqamdayıq. Gələcəkdə ölkəmizin elm-təhsil infrastrukturu daha da güclənəcək, alimlərimiz daha çox imkanlar əldə edəcəklər və bu imkanlar ölkənin rifahına, intellektual potensialına birbaşa təsir göstərəcək.

Səyavuş Qasımov 

Avrasiya Universitetinin rektoru,

siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent