Evlilik yaşı qocalır, doğum azalır

Sosioloqların fikrincə, gec ailə qurulmasının sosial-iqtisadi və psixoloji səbəbləri var

Azərbaycanda son 30 ildə orta evlilik yaşının 25-dən 30-a yüksəlməsi statistik dəyişiklik deyil, həm də dərin sosial-iqtisadi və mədəni proseslərin təzahürüdür. Sosioloq Elçin Bayramlının bu tendensiyanı “faciə” adlandırması da təsadüfi deyil. Bu məsələ cəmiyyətin gələcəyinə birbaşa təsir edən demoqrafik, ailə institutları və sosial dəyərlərlə bağlı fundamental dəyişiklikləri gündəmə gətirir. Mütəxəssislər qeyd edir ki, orta evlənmə yaşının artmasının səbəbləri bunlardır:

1.İqtisadi amillər. Azərbaycanda gənclərin maddi müstəqillik əldə etməsi daha çətin və gec baş verir. Mənzil probleminin həlli üçün uzun müddət vəsait toplamaq lazım gəlir. İşsizlik və ya qeyri-sabit əmək bazarı da evlilik qərarını təxirə salmağa səbəb olur. Ailənin təminatı, toy xərcləri və cəmiyyətin gözləntiləri gəncləri maddi yük altına salır.

2.Təhsil müddətinin uzanması. Gənclərin ali təhsil almaq istəyi artıb, xüsusilə qadınlar arasında bu tendensiya nəzərəçarpacaq dərəcədə güclənib. Magistratura və doktorantura mərhələlərinə qədər uzanan təhsil dövrü evliliyi avtomatik olaraq gecikdirir.

3.Karyera prioritetləri. Xüsusən şəhər mühitində yaşayan gənclər əvvəlcə peşəkar karyera qurmağa üstünlük verirlər. Karyerada mövqe tutmadan ailə qurmaq istəməmək geniş yayılmış psixoloji mövqedir.

4.Ailə modelinə və sosial dəyərlərə münasibətin dəyişməsi. Sovet dövründə hökm sürən “tezi-tez evlənmək lazımdır” düşüncəsi artıq ciddi şəkildə sarsılıb. Şəxsi azadlıq, özünü tanıma, “doğru insanı tapmaq” kimi meyarlar daha çox önə çıxır. Bir çox gənc uzunmüddətli münasibətləri sınaqdan keçirmədən evlənmək istəmir.

5.Gender rollarının dəyişməsi. Qadınlar artıq yalnız ailə və ana rolu ilə kifayətlənmirlər, onların sosial-siyasi fəallığı artıb. Bu da qadınların evliliyə daha sərbəst və seçimli yanaşmasına gətirib çıxarır.

Bu tendensiyanın sosial və demoqrafik nəticələri doğum nisbətinin azalmasına gətirib çıxarır. Yəni, gec yaşda evlənmək, gec yaşda uşaq sahibi olmaqla nəticələnir. Bu isə əhalinin təbii artım tempini azaldır və doğum səviyyəsində azalma yaradır. Bəzi hallarda qadınların reproduktiv imkanları azaldığı üçün bir uşaqla kifayətlənmək halları artır.

Doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə yanaşı, əhalinin yaş strukturu da dəyişir, cəmiyyətin yaşlanması baş verir. İşlək yaşda olan əhalinin sayının azalması, pensiya yaşlıların isə çoxalması demoqrafik yükün artmasına səbəb olur.

Burada ailə institutunun zəifləməsi məsələsi də ortaya çıxır. Belə ki, evlilik qərarının gecikməsi ailə qurmaq istəklərinin də zəifləməsinə yol aça bilər. Nəticədə nikahsız birgə yaşam, və ya subay qalma halları artar. Bu, ailə dəyərlərinin cəmiyyət üçün prioritet olmamasına gətirib çıxara bilər.

Qeyd olunur ki, əgər doğum səviyyəsi azalarsa, 15-64 yaş arası işlək əhali sayında gələcəkdə ciddi azalma baş verə bilər. Bu, iqtisadiyyata mənfi təsir göstərir: məhsuldarlıq azalır, istehsal gücü zəifləyir, vergi ödəyiciləri azalır. Eyni zamanda sosial yük artır: azalan işləyən əhali artan pensiya yaşlı əhalini saxlamaq məcburiyyətində qalır.

Kənd yerlərində və kiçik şəhərlərdə gənclərin ailə qurmaqdan imtina etməsi və ya gecikdirməsi həmin bölgələrdə əhalinin azalmasına səbəb olur. Nəticədə urbanizasiya sürətlənir, regionlar tənəzzülə uğrayır, sosial infrastruktur mənasızlaşır. Boşalan kəndlər və kiçik şəhərlər iqtisadi aktivliyin və milli təhlükəsizliyin zəifləməsinə yol aça bilər.

Qadınların və kişilərin ailə qurma yaşının artması onların reproduktiv sağlamlığına da mənfi təsir göstərdiyi də bildirilir. Sonsuzluq, gecikmiş doğuşlar və yüksək riskli hamiləlik halları çoxalır. Bu da səhiyyə sisteminə əlavə yük yaradır.

Psixoloqlar bildirir ki, gec evlənən insanlar uzun müddət tək yaşadıqları üçün sosial təcrid və depressiya riski ilə üzləşə bilərlər. Eyni zamanda bu, psixoloji yüklənmə və “gec qaldım” hissi ilə müşayiət oluna bilər.

Bəs bu tendensiyanın qarşısının alınması üçün hansı tədbirlər görülməlidir?

Sosioloqların fikrincə, ilk növbədə gənc ailələrə mənzil və güzəştli ipoteka imkanlarının artırılması həyata keçirilməlidir.

Bundan başqa, gənc ailələrin təşviqi üçün dövlət proqramları hazırlanmalı, evliliyi stimullaşdıran sosial güzəştlər (mənzil, subsidiya, vergi azadlığı və s.) tətbiq olunmalıdır. Uşaq doğumunu təşviq edən mexanizmlər (məsələn, çoxuşaqlı ailələrə əlavə ödənişlər, ana kapitalı və s.) genişləndirilməlidir. Əhalinin bölgələr üzrə balanslı yerləşməsi üçün regionlarda iş yerləri, sosial şərait və təhsil imkanları artırılmalıdır.

Həmçinin, cəmiyyətin ailə modelinə münasibəti dəyişdirilməli, erkən evliliklərin deyil, şüurlu və məsuliyyətli ailə qurmanın təbliği gücləndirilməlidir.