Dünya yeni mərhələyə başlayır?

Bu gün Fransadakı seçkilərdə (2027) Sarkozinin əsas rəqibi hesab edilən şəxs həbs edildi. 

Mən də tətilin son günündən istifadə edib, üstəlik iqtisadçı olduğumu yadıma salıb məqalə dadında uzun bir status yazdım. 

Dünya yeni mərhələyə başlayır?

Hələ 2016-cı ildə Böyük Britaniyanın Avropa Birliyindən çıxması (Brexit) ilə bağlı təşkil edilən referendumdan sonra Böyük Britaniyada demokratiyanın bir model olaraq yetərli olub-olmaması ilə bağlı uzunmüddətli və dərin müzakirələr başladı. Xüsusilə siyasi analitiklər və media korrespondentlərinin əksəriyyəti hesab edirdi ki, liberal demokratiya çərçivəsində tətbiq olunan "bir insan – bir səs" prinsipi müasir mürəkkəb cəmiyyətlərin ehtiyaclarına tam cavab vermir. Plüralist sistemlərin — yəni çoxsaylı fikir və maraqların təmsil olunduğu demokratik idarəçilik modellərinin — səmərəliliyi ciddi şəkildə sual altına alınmağa başladı.

Demokratiyanın çəkisi: Səslərin bərabərliyi ədalətdir yoxsa ədalətsizlik?

Bəzi nəzəriyyəçilər təklif edirdilər ki, seçki hüququ insanın ümumi savadlılıq və təhsil səviyyəsi ilə proporsional şəkildə qiymətləndirilməlidir. Onların fikrincə, məsələn, orta məktəb məzununun səsi ilə doktorantura dərəcəsinə sahib olan bir vətəndaşın səsi eyni çəkiyə malik olmamalıdır. Bu yanaşma çərçivəsində seçkilər zamanı aşağıdakı kimi bir model təklif edilirdi: orta məktəb təhsili – 1 səs, bakalavr dərəcəsi – 2 səs, magistratura – 3 səs, doktorantura – 4 səs. Bu isə, əslində, qərarvermə mexanizmlərində Pareto prinsipi (80/20 qaydası) əsasında daha rasional yanaşmaların tətbiqinə çağırış idi — yəni cəmiyyətin inkişafına ən çox töhfə verə bilən azlıq (15-20%) daha çox söz haqqına malik olmalıdır. 

Bu yanaşma texnokratik idarəetmə və ya meritokratiya ilə səsləşir — yəni qərarların daha bilikli və təcrübəli şəxslər tərəfindən verilməsi düşüncəsi. Bəs bu nədir? Demokratik dəyərlərin heçə sayılması yoxsa təkmilləşmiş demokratiya?

Lakin o zaman bu təkliflər demokratiya ideyasının bərabərlik və iştirakçılıq prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etdiyindən, geniş ictimai dəstək qazana bilmədi. Buna baxmayaraq, müzakirələr göstərdi ki, Qərb demokratiyası bir çox ciddi struktur problemlərlə qarşı-qarşıyadır.

Bazar iqtisadiyyatının təkamülü və təbii monopoliyalar

Son 50-60 ildə planlı iqtisadiyyat bazar iqtisadiyyatı qarşısında uduzmağa başladı (SSRİ, Şərqi Avropa, Kuba və s.)

 Liberal demokratiya və azad bazar iqtisadiyyatı isə birgə inkişaf modeli kimi təqdim olunurdu. Lakin zaman keçdikcə məlum oldu ki, azad bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə belə iqtisadi güc bir neçə transmilli korporasiyanın — yəni təbii monopoliyaların — əlində cəmləşib. Bir çox məsələlərin taleyini müəyyən edən də elə onlardır.

Sinqapur nümunəsi: Siyasi plüralizmsiz tərəqqi mümkündürmü?

2000-ci illərin əvvəllərində akademik dairələrdə Sinqapur modeli geniş şəkildə müzakirə olunurdu. Bu ölkə siyasi plüralizm olmadan, güclü dövlət idarəçiliyi, sərt korrupsiya nəzarəti və uzunmüddətli inkişaf planları ilə Asiyanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən birinə çevrilmişdi. Maraqlıdır ki, Sinqapur nəinki iqtisadi, həm də sosial sahədə yüksək göstəricilər əldə etmişdi — bu isə siyasi plüralizmin olmaması halında da effektiv idarəetmənin mümkünlüyü barədə suallar doğurdu.

Əlbəttə, Sinqapur kimi kiçik, mərkəzləşdirilmiş ölkələrdə bu model daha asan işləyə bilərdi. Amma bu nümunə Qərbdəki bəzi dairələri düşündürürdü: İnkişaf üçün hansı daha vacibdir siyasi azadlıqlar yoxsa dövlət institutlarının keyfiyyəti?

Çin: Avtoritar kapitalizmin yüksəlişi

Bu gün isə dünya daha ciddi bir dilemma ilə qarşı-qarşıyadır. Qərb demokratiyalarının yaratdığı iqtisadi modellər texnoloji və istehsal baxımından Çin kimi təkmərkəzli sistemlər qarşısında aciz qalır. Çin siyasi təkmərkəzlilik və iqtisadi dinamizmi birləşdirərək qlobal liderliyə doğru irəliləyir. Çin modelində demokratiya yoxdur, lakin planlı innovasiya, texnoloji yatırımlar, infrastruktur inqilabı və qlobal ticarətə açıq iqtisadiyyat var.

Belə başa düşmək olur ki, baş verənlər Qərb dünyasında liberal demokratiya ilə iqtisadi üstünlük arasında olan ənənəvi əlaqənin yenidən düşünülməsinə səbəb olub. 

Nəticə: Yeni idarəetmə modellərinə ehtiyac varmı?

Dünyada bizə qəribə görünən, təəccübləndirici hadisələr baş verir. Əslində isə bu hadisələr qlobal qüvvələrin və idarəetmə modellərinin təbii axarına uyğun baş verir. Sadəcə, bu axarın artıq klassik demokratiya çərçivəsinə tam sığmadığını görürük.  

Bu da insanları gələcəyin idarəetmə modelləri, texnokratiya, meritokratiya və post-demokratiya anlayışları üzərində düşünməyə vadar edir.

Görünən odur ki, dünyada müəyyən dəyərlər dəyişir, institutlar yenilənir, idarəetmənin mahiyyəti isə daha çevik və tələbatyönümlü olmağa məcbur qalır. 

Yaxın gələcəkdə texnokratiya (mütəxəssis idarəetməsi), meritokratiya (bacarıq və bilik əsaslı seçki hüququ), hətta süni intellekt dəstəkli qərarvermə modelləri aktuallaşa bilər. Bu isə insanları bir çox suallarla üz-üzə qoyur: 

- İnsan iştirakına əsaslanan səs çoxluğu, yoxsa alqoritmlərə güvənən rasional idarəetmə?

- Gələcəyin mürəkkəb texnoloji cəmiyyətləri üçün “bir insan – bir səs” prinsipi yetərlidirmi?

- Qərb demokratiyası özünü yenidən necə düşünməlidir ki, həm daxili sabitliyi, həm də qlobal rəqabət qabiliyyətini qoruyub saxlasın?

- Yeni nəsil seçicilər və liderlər siyasi idarəetmə modelləri ilə iqtisadi inkişaf arasında balansı necə qura biləcək?

Şəbnəm Səfərova