Azərbaycanın ilk müstəqil Konstitusiyası

Prezident İlham Əliyev: “1995-ci ildə referendum yolu ilə qəbul edilmiş Konstitusiya Azərbaycan xalqının inkişafı naminə müasir, demokratik, dünyəvi, hüquqi dövlət quruculuğu mərhələsinə keçidi təsbit etmişdir”

 Azərbaycanın konstitusiya quruluşunun tarixi uzun və mürəkkəb bir inkişaf yolundan keçmişdir. Bu tarix, ölkənin siyasi və hüquqi sistemindəki əsas dəyişiklikləri, konstitusiyaların qəbulunu və hüquq normalarının formalaşmasını əks etdirir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, 1918-ci ildə müstəqil bir dövlət olaraq qurulmuşdur. 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan parlamenti, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edildiyini bəyan etdi. 1918-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycanın ilk Konstitusiyası, ölkənin ilk hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirirdi. Bu Konstitusiya demokratiyanın və azadlıqların əsas prinsiplərini təsbit etsə də, Cümhuriyyət yalnız iki il mövcud oldu və 1920-ci ildə Sovet Rusiyasının müdaxiləsi nəticəsində sovet hakimiyyəti quruldu. 1918-1920-ci illərdə cəmi 23 ay mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətin əsas Qanununu qəbul edə bilməmişdi. Bu səbəbdən Azərbaycanın konstitusiya quruluşunun tarixi SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrə təsadüf olunur. Azərbaycanın ilk Konstitusiyası 1921-ci il mayın 19-da I Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında qəbul edilib. SSRİ-nin yaradılması ilə əlaqədar 1925-ci il martın 14-də IV Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər qəbul olunub. 1927-ci il martın 26-da V Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında Azərbaycan SSR-in növbəti Konstitusiyası təsdiq edilib. 1936-cı ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə əlaqədar 1937-ci il martın 14-də IX Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayının qərarı ilə Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyası qüvvəyə minib. Sovetlər Birliyinə daxil olan Azərbaycan, burada "Azərbaycan SSR" (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası) adı ilə fəaliyyət göstərdi. Bu dövrdə Azərbaycan, Sovetlər Birliyinin mərkəzi hakimiyyəti tərəfindən müəyyən edilmiş konstitusiyaya uyğun olaraq idarə olunurdu. Azərbaycan SSR-in bir neçə dəfə dəyişən konstitusiyaları mövcud olmuşdur. 1978-ci illərdə Azərbaycan SSR-in yeni konstitusiyaları qəbul olundu. 1978-ci il Konstitusiyası, Azərbaycan SSR-in sosialist respublikası olaraq fəaliyyət göstərən əsas hüquqi sənəd idi. Sovet dövründə Azərbaycanda müstəqil siyasi quruluş və hüquqi müstəqillik mövcud deyildi, bütün qanunlar və hüquq normaları Moskvadan idarə olunurdu.

Azərbaycan 18 oktyabr 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdi və müstəqil dövlət olaraq yeni bir hüquqi quruluş yaratmağa başladı. Azərbaycan Respublikasının yeni konstitusiyasının hazırlanması və qəbul edilməsi prosesi Ulu Öndər Heydər Əliyev yenidən hakimiyyətə gələndən sonra başlanmışdır. Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısındakı ən böyük xidmətlərindən biri müstəqil dövlətin yeni Konstitusiyasının hazırlanmasıdır. Ulu Öndər Heydər Əliyev demişdir: “Biz elə bir layihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir Konstitusiya qəbul etməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabit yaşamasını təmin edən Əsas Qanun, tarixi sənəd olsun. Hakimiyyət bölgüsü – icra, qanunvericilik, məhkəmə hakimiyyəti - bunlar hamısı xalqın iradəsinə söykənməli, seçkilər yolu ilə təmin olunmalıdır”. 1995-ci il 12 noyabr 1995-ci ildə Azərbaycanın ilk müstəqil Konstitusiyası qəbul edildi. Bu konstitusiya, Azərbaycanı demokratik, hüquqi və dünyəvi bir dövlət olaraq təsbit edirdi. Konstitusiya hüququn üstünlüyünü, insan hüquqlarını və azadlıqlarını ön plana çıxarır, vətəndaşların bərabərliyini təmin edirdi.

1995-ci il Konstitusiyası əsasən aşağıdakı prinsipləri təsbit etmişdir: demokratiya və hüquqi dövlət prinsipi; vətəndaş hüquqları və azadlıqları; azad bazar iqtisadiyyatı və mülkiyyət hüququ; beynəlxalq hüquqa hörmət. Bu prinsiplər, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının əsasında duran əsas dəyərləri və dövlətin fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Konstitusiya ölkənin hüquqi və siyasi sisteminin əsas çərçivələrini müəyyənləşdirir və vətəndaşların hüquqlarını qorumağa yönəlmiş bir zəmin yaradır.

Azərbaycanın 1995-ci ildə qəbul edilən Konstitusiyası, ölkənin hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirən və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin edən mühüm bir sənəddir. Konstitusiya, Azərbaycan Respublikasının dövlət quruluşu, idarəetmə prinsipləri, vətəndaşların hüquq və vəzifələri haqqında əsas müddəaları özündə birləşdirir. Burada bildirildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası müstəqil, suveren və bölünməz bir dövlətdir. Göründüyü kimi, dövlətin sərhədlərinin toxunulmazlığı və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi Konstitusiyada xüsusi vurğulanır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edilərkən hüquqi dövlət quruculuğunun müasir meyillərinə istinad olunmuş, ölkəmizin hüquq sistemi üçün yeni bir təsisatın – konstitusiya ədalət mühakiməsi orqanının yaradılması nəzərdə tutulmuş, bu təsisatın dövlət hakimiyyəti sistemində yeri və rolu müəyyənləşdirilmişdir. Konstitusiyada insanların hüquq və azadlıqlarının qorunması, hüquqi dövlətin qurulması və vətəndaşların dövlətin fəaliyyətinə daha geniş şəkildə qatılmasının təmin edilməsi istiqamətində mütəmadi dəyişikliklər və düzəlişlər edilmişdir. Əsas məqsəd vətəndaşların iştirak etdiyi, demokratik prinsiplərə əsaslanan bir idarəetmə sisteminin qurulmasıdır.

Azərbaycanın Konstitusiyası müasir meylləri nəzərə alaraq davamlı inkişaf etməkdədir. Bu, ölkənin hüquqi və siyasi sisteminin yenilənməsi, hüquq və azadlıqların qorunması, iqtisadi və sosial rifahın artırılması və beynəlxalq arenada mövqeyinin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı ciddi addımların atılmasını tələb edir. Həmçinin, texnoloji inkişaflar, sosial ədalət, demokratik islahatlar və dövlətin beynəlxalq əlaqələrini nəzərə alan dəyişikliklər, Azərbaycanın müasir dövrün tələblərinə cavab verən, güclü və demokratik bir dövlətə çevrilməsi üçün zəruri addımlardır.

 Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ölkəmizdə demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu prosesinə hüquqi baza yaratdı və onun inkişafına güclü təkan verdi, hakimiyyət bölgüsünün əsas prinsiplərini müəyyənləşdirdi. İnsan və vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarının müdafiəsini qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanları üzərinə ümdə vəzifə olaraq qoydu. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin dediyi kimi, 1995-ci ildə referendum yolu ilə qəbul edilmiş Konstitusiya Azərbaycan xalqının inkişafı naminə müasir, demokratik, dünyəvi, hüquqi dövlət quruculuğu mərhələsinə keçidi təsbit etmişdir. “Bu tarixi sənədin müəllifi xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev olmuşdur”, - deyə dövlətimizin başçısı əlavə edib. Azərbaycanın Konstitusiyası, bu gün də ölkənin əsas hüquqi sənədi olaraq qüvvədədir.

Gülzar İbrahimova

Avrasiya Universitetinin Elmi işlər üzrə prorektoru,

siyasi elmlər üzrə elmlər doktoru, professor